Содержание к диссертации
КЕРЕШ 4
IБУЛЕК
ЯНА ЕЛНЫ КАРШЫ АЛУГА БАГЫШЛАНГАН ЙОЛА-БЭЙРЭМНЭР ЬЭМХАЛЫКЖЫРЛАРЫ 19
§1.Нэуруз 20
§ 2. Эмэл 33
§ 3. Нардуган 36
II БУЛЕК
КЫШНЫ ОЗАТУ, ЯЗНЫ КАРШЫ АЛУ ЬЭМ ЖИРНЕЦ ТЕРЕЛYE ЯКИ УЯНУЫ ШИГЪРИЯТЕ 51
§ 1. Карга боткасы - карга туе 51
§ 2. Боз озату, язгы ташу белэн бэйле йолалар 56
§ 3. Бэрмэнчек 60
§ 4. Жимчэчэк 62
§ 5. Алас 65
Ш БУЛЕК
ЯЗГЫ ЧЭЧУ ЬЭМ САБАНГА ЧЫГАР АЛДЫННАН УТКЭРЕЛЭ ТОРГАН ЙОЛАЛАР ЬЭМ ФОЛЬКЛОР ЭСЭРЛЭРЕ 69
§ 1. Зэрэ яки Дэрэ боткасы 70
§2. Серэн 73
§ 3. Сабан туе 76
§ 4. Орлык чыгару 93
IV БУЛЕК
Ж,ЭЙГЕ КАЛЕНДАРЬ ЙОЛА ПОЭЗИЯСЕ 103
§ І.ЗКьіен 103
§ 2. Келэулэр, Ьава торышына тээсир иту белэн бэйле йолалар 110
1. Яцгыр келэве 110
2. Кояш келэве 118
3. Ж^ир келэве 121
§ 3. Пештемэ. Боз яву 124
V БУЛЕК УНЫШ ЖЫЕП АЛУ БЕЛЭН БЭЙЛЕ ЙОЛАЛАР 127
§ 1. Урак есте 127
§ 2. Сембелэ 133
§ 3. вмэлэр 136
1. Каз емэсе 137
2.Тулаемэсе 142
ЙОМГАК 146
БИБЛИОГРАФИЯ 154
Введение к работе
Иола фольклоры терле аспектта тикшерелергэ тиешле катлаулы- пэм шул ук вакытта кызыклы куренеш. Терле жанрларга караган йола поэзиясенэ берничэ генэ суздэн торган формула-гыйбарэлэр дэ, катлаулы поэтик эсэрлэр дэ керэ. Жанр ягыннан да, эчтэлеге белэн дэ бер-берсеннэн аерылып торган элеге эсэрлэрне берлэштеруче теп билге - аларныц йолалар белэн аерылгысыз бэйлэнештэ булып, сузнец магик кече ярдэмендэ табигатькэ, эйлэнэ—тирэгэ, килэчэккэ тээсир итэргэ, аларны буйсындырырга омтылу. Ягъни, йола составындагы суз белэн хэрэкэтнец аерылгысыз булуы, функциональ максаты текстларньщ эчтэлегендэ генэ тугел, аларныц поэтик узенчэлеклэрендэ, структурасында да чагыла. Календарь йола фольклорына караган кайбер текстлар генетик яктан суз сэнгатенец иц борынгы урнэклэренэ барьш тоташа.
Иола поэзиясендэге аерым суз-гыйбарэлэрнец нэрсэ ацлатканнарын хэзерге вакытта белеп тэ булмый. Иолаларныц килеп чыгуы кешелэрнец практик ихтыя5кь1 белэн бэйлэнгэн. Шул ук вакытта кешелек эшчэнлегенец космик ритмга узенчэлекле яраклашуы да календарь иолаларныц килеп чыгуына китергэн. Кешелэр хэрэкэт пэм сузнец сихри кече ярдэмендэ эйлэнэ-тирэсенэ тээсир итэргэ, шуца бэйле рэвештэ узлэренец бэхетле килэчэген тээмин итэргэ омтылган. Борынгыларда сузнец магик кеченэ ; ышану кечле булган, хэтта кайбер сузлэрне эйтугэ тыю, ягъни табу салу да сузнец магиясе белэн бэйле куренеш. Календарь йола фольклорыныц суз компонентын ышанулар, сынамышлар, мэкаль—эйтемнэр, алкышлар,к ( келэулэр, котлаулар, жырлар, такмаклар тэшкил итэ. Бу сузлэр ритуаль хэрэкэт белэн тыгыз бэйлэнештэ, дересрэге, суз белэн хэрэкэтнец синтезы гына магик кечкэ ия пэм алар бергэ башкарылганда гына яши. Ьэр йоланыц уз вакыты пэм шул вакытта башкарыла торган сузлэре була. Ул сузлэр йоладан аерылганда узлэренец магик кечен югалта. і Календарь йолаларны фольклористика кысаларында ейрэнгэндэ тикшерунец теп объекты — йолалардагы суз компоненты. Эмма аларны йолалардан аерып алып ейрэну мемкин тугел. Бары йола эчендэ генэ аныц эчтэлеген, мэгънэсен, вазифаларын ацларга пэм ачарга мемкин.
Календарь йола фольклорына караган куп кенэ текстлар уз вакытында экыеп алынмаганга, югала барып, безнец кеннэргэ килеп житмэгэн. Бу очракта, аерым йола турында суз алып барганда, аныц сакланып калган фрагментлары белэн эш итэргэ туры килэ. Хэзерге буын информантлар хэтерендэ дэ йола поэзиясе белэн бэйле суз формулаларыныц аерым кыйпылчыклары гына саклана.
Календарь йолаларныц пэрберсенец уз вакыты бар, эмма аларны аерым-аерым ейрэну дэ, тикшеру дэ дерес тугел. Алар берсен-берсе дэвам иттереп, бербетен тэшкил итэлэр пэм еллык цикл буларак, эзлекле рэвештэ, бер-берсе белэн бэйлэнештэ ейрэнелергэ дэ тиешлэр. Еллык цикл эчендэ ейрэнгэндэ генэ пэр календарь йоланыц эчтэлеген пэм мэгънэсен дерес ацларга мемкин. Календарь йолаларныц конкрет даталарын билгелэу мемкин тугел. Хэтта елныц ничек килуенэ карап алар бер ел фасылыннан икенчесенэ кучэргэ дэ мемкин. Календарь йолаларда ел фасыллары арасындагы чик тэ шактый шартлы, ул календарь белэн туры килеп бетмэскэ дэ мемкин.
Календарь йолаларны цикллап классификациялэу мэсьэлэсендэ дэ терле фикерлэр бар. Иц элементар пэм формаль классификация - ел фасылларына карап буленеш:
І.Язгьі кыр эшлэрен башкару, жирне сукалау, орлык чыгару, чэчу белэн бэйле календарь йолалар.
2.Дэйге кыр эшлэре, иген кырларын, икмэклэрне саклауга бэйле календарь йолалар.
З.Уцыш жыю белэн бэйле календарь йолалар.
4.Килэсе язгы эшлэргэ эзерлек белэн бэйле кышкы календарь йолалар.
Борынгы халыкларныц кубесе ечен ел фасыллары икэу генэ - жэй пэм кыш кына булган. Яз белэн кез жэйдэн кышка пэм кыштан жэйгэ кучеш чоры булып кына саналган. Календарь йолаларны еш кына аграр йолалар дипатау мэгьлум. Ченки алар авыл хужалыгы эшчэнлеге — игенчелек пэм терлекчелек белэн бэйле булып, кыш — иген уцышы алыр ечен эзерлек чоры, ягьни зкирнец ял иту чоры булса, жэй икмэк игу, чэчу, саклау, устеру, уцыш жыю вакыты. Терлекчелектэ дэ кыш - кету керу пэм зк,эй - терлеклэрне кетугэ чыгару вакытлары. Купчелек галимнэр дэ календарь йолаларны ике цикл га булеп ейрэнэлэр: экэйге - кезге пэм кышкы — язгы яки язгы.— ж;эйге пэм кезге - кышкы.
Р.М.Мехэммэтжанов Башкортостанныц Ык буенда яшэуче татарларныц календарь йола ижатын еч чорга булеп тикшерэ:
Уцышны устеругэ бэйле календарь йолалар - кышкы пэм язгы-зк,эйге чорлар циклы.
Кезге уцышны зкыюга бэйле йолалар - кезге чор циклы.
Татар халкында хущалыкныц башка тер эшлэренэ бэйле еченче цикл — кезге-кышкы йола фольклоры.1
Югарыда куренгэнчэ, буленеш шактый шартлы.
Календарь йолаларныц асылы борынгы кешенец юмалап яки куркытып узенец табигатькэ тээсир итэ алу кеченэ ышануына кайтып кала. Кеше эйлэнэ—тирэ мохиткэ, табигатькэ тээсир итэ алуына ышанган. Мэсэлэн, корылык башланса, яцгыр чакырган, жил-давылны, буранны туктатырга омтылган. Элеге ышануныц эзлэре хэзерге йолаларда да сакланган. Борынгы кешенец уз кеченэ ышануы бик борынгы чорга карый. Вакытлар уту белэн ул уз кеченэ ышанудан туктый Ьэм яцгыр яки кояшлы кеннэр, мул уцыш h.6. сорап иялэргэ, аллаларга мерэзкэгать итэ башлый. Куп санлы тикшеренулэрдэн соц, атаклы немец этнографы Вильгельм Манихардт, беренчелэрдэн булып, шушы нэтижэгэ килэ. Аныц теориясен алга таба инглиз этнографы Ьэм фольклористы. Дж.Фрэзер устерэ, аны узенец кешелекнец акыл усеше турындагы универсаль—тарихи концепциясендэ чагылдыра.1
Татар халкыньщ календарь йолалары да шушы кагыйдэгэ буйсына. Халык иген уцышын тээмин иту, аны югалтуларсыз жыеп алу терле иялэр пэм аллаларньщ мэрхэмэтеннэн тора, дип уйлаган, аларны куцеллэрен куреп, мэсэлэн, корбан биреп, шэфкатьлэндерергэ омтылган.
Йола поэзиясе фольклорныц иц архаик жанры дип санала. Шул ук вакытта ул текстлар иц аз сакланган жанрларга да карый. Купчелек йолаларныц исемнэре пэм алар турында бик кыска гына мэгълуматлар сакланган. Исемнэре дэ онытылган йолалар тагын да кубрэктер. Иола вакытында башкарыла торган сузлэр, календарь поэзия дэ онытылып бара: Татар халкыньщ шактый йолалары XVI йезнец икенче яртысында юкка чыга-башлый. XX йез башына килеп ж,итеп, халык Октябрь революциясеннэн соц да сакларга тырышкан йола-бэйрэмнэрнец купчелеге Беек Ватан. сугышыннан соц яцадан торгызылмый. Татар халкыньщ. календарь йолалары арасында бу яктан иц бэхетлесе — Сабан туе. Ул сугыш елларында туктап торганнан соц, яцадан бэйрэм ителэ башлый. Эмма Сабан туе йоласы да узенец тэуге асылын югалтып, халыкныц язгы чэчудэн соц ж,ыелышып куцел ачу бэйрэменэ кайтып кала.
Купчелек йолаларныц. Ислам идеологиясе тээсирендэ узгэруен дэ онытырга ярамый. Идел буе болгарлары Ислам динен кабул иткэннэн соц купчелек мэжуси йолалар экренлэп онытылган яки яца яцгыраш алган.
Ьэр чор узенец йолаларын булдыра, онытылган йолалар яцалары белэн алышына тора. Аларныц берлэре халыкныц яраткан йоласына эверелэ, икенчелэре таралып, усеп китэ.
Ьэр халыкныц уз йолалары, уз гореф-гадэтлэре, уз традициялэре бар. Алар милли мэдэниятнец бер тармагын тэшкил итэ. Узенец мэдэни узенчэлеклэрен югалткан халык местэкыйль этнос буларак яшэудэн туктый. Халыкныц узенэ генэ хае мэдэнияте, ягъни рухи байлыгы этносныц тепбилгесе булып санала. Шуца курэ дэ, халык яшэсен ечен аныц теле генэ тугел, кыйммэтле рухи байлыгы — йолалары, гореф-гадэтлэре дэ сакланырга тиеш. XX гасыр ахыры XXI гасыр башында, Россиядэ яшэуче бик куп башка халыклар кебек, татар халкы да узенец йолаларын, гореф-гадэтлэрен торгызуга, ейрэнугэ игътибарын арттырды. Сабан туе халык традициялэрен саклап уздырыла башлады. Казанда, республикабызныц башка шэпэр— авылларында да Нэуруз бэйрэме билгелэп утелэ. Каз емэлэре, Уцыш бэйрэме, Питрау сабан туе, Яцгыр келэве, Шыйлык h.6. этнографик йола— бэйрэм буларак, халык тормышында урын ала бара. Мэсэлэн, 2005 нче елда Мамадыш районыныц Ж,ери авылында Питрау сабан туе республика кулэмендэге этнографик бэйрэм буларак уздырылды. Матбугат битлэрендэ аерым тебэклэрдэ узган Шыйлык, Яцгыр боткасы h.6. йолалар турында мэгълуматлар чыгып тора. Халык узенец йола-бэйрэмнэрен яцадан торгызырга, кенкурешенэ кире кайтарырга омтыла. Татар календарь йола поэзиясен ейрэнунец актуальлеге дэ шуныц белэн ацлатыла.