Электронная библиотека диссертаций и авторефератов России
dslib.net
Библиотека диссертаций
Навигация
Каталог диссертаций России
Англоязычные диссертации
Диссертации бесплатно
Предстоящие защиты
Рецензии на автореферат
Отчисления авторам
Мой кабинет
Заказы: забрать, оплатить
Мой личный счет
Мой профиль
Мой авторский профиль
Подписки на рассылки



расширенный поиск

Типологические и локальные особенности башкирских преданий и легенд Исхакова, Гульназ Миратовна

Типологические и локальные особенности башкирских преданий и легенд
<
Типологические и локальные особенности башкирских преданий и легенд Типологические и локальные особенности башкирских преданий и легенд Типологические и локальные особенности башкирских преданий и легенд Типологические и локальные особенности башкирских преданий и легенд Типологические и локальные особенности башкирских преданий и легенд Типологические и локальные особенности башкирских преданий и легенд Типологические и локальные особенности башкирских преданий и легенд Типологические и локальные особенности башкирских преданий и легенд Типологические и локальные особенности башкирских преданий и легенд
>

Диссертация - 480 руб., доставка 10 минут, круглосуточно, без выходных и праздников

Автореферат - бесплатно, доставка 10 минут, круглосуточно, без выходных и праздников

Исхакова, Гульназ Миратовна. Типологические и локальные особенности башкирских преданий и легенд : диссертация ... кандидата филологических наук : 10.01.09. - Уфа, 2005. - 212 с.

Содержание к диссертации

Инеш 2

І булек. Башкорт легенда пэм риуэйэттэренец жанр пэм стиль узенсэлектэре ...8

§ 1. Легенда пэм риуэйэгтэрзе ойоштороусы мотивтар 8

§ 2. Риуэйэт пэм легенданы айырыусы сиктэр 12

§ 3. Легенда пэм риуэйэттэрзэ локаллек мэсьэлэпе 17

П. булек. Ауыл тарихтарыныц типологик пэм локаль узенсэлектэре 19

§ 1. Ауыл тарихтарында ырыу тарихыныц сагылышы 19

§ 2. Тормош фактыныц художестволы фактка эуерелеуе 37

§ 3. «Ауыл тарихтары»нда типологик мотивтар 42

§ 4. «Ауыл тарихтары»нда хальгк-ара легендар мотивтарзьщ риуэйэт мотивы тоден алыуы 73

III. Кастсындар хатсындагы риуэйэт пэм легендаларзьщ типологик Іізм локаль узенсэлектэре 86

§ 1. Бапгкорт риуэйэт, легендаларында изгелекле -каскын образыныц барлытска килеуе Ьэм удеуе проблемалары 87

§ 2. «Изгелекле кастсын» риуэйэттэрендэ бурзарга менэсэбэт 95

§ 3. Бейеш батыр турапындагы риуэйэттэрзэ типологик, локаль h9M милли узенсэлектэр 101

§ 4. Традицион тсан образыныц Бейеш батыр образына менэсэбэте -125

§ 5. Бейеш батыр пэм уныц нэдел-нэсэбе мотивтарыныц риуэйэттэр есен эЬэмиэте 127

§ 6. Бейеш исемен мэцгелэштереусе мотивтар 130

Йомгаклау -132

Файзаланылган эзэбиэт исемлеге . '. 137

Информаторзар исемлеге 149 

Введение к работе

Бапгкорт легенда пэм риуэйэттэренен. типологик пэм локаль узенсэлектэрен тикшереу — уларзьщ законсыльгктарын пэм эске билдэлэрен асырга, удзэренэ генэ хае айырым узенсэлектэрен, сюжет барльгкка килтереусе ысул пэм юлдарын аньгк билдэлэргэ ярдам итэ.

Легенда, риуэйэттэрзец локаль характерга эйэ булыуы, уларзьщ теге йэки был урынга, ер-пыу атамаларына бэйле йэшэуе йэ айырым тебэктэ булган хэл-ватсигалар, куренештэрде сагылдырып, шул билдэле регионда айырыуса популярльгк менэн файдаланыуы уларга хае теп билдэлэрдец 6epehe.

Уларзы хэтерендэ паклаусы хальгктыц уденэ генэ хае этник характеры булыуы билдэле. Был узенсэлектэрзе тарихи-генетик, иктисади шарттар за барлытска килтереуе мемкин. Бынан тыш хальгктыц ниндэй тэбигэт байлыктарын фащзаланып, ниндэй географик арауьгкта ( урманда, тауза, далала, пыулы, пыупыз. ерзэ) йэшэузэре лэ характерга йогонто япамай калмай. Кешене уратып алган тэбигэт, элек-электэн хальгктыц кэсебен, йэшэу рэуешен, кенкурешен билдэлэу менэн бер рэттэн, уныц характерын, менталитетын формалаштырыуза ла gyp роль уйнаган.

Ошо узенсэлектэр ерле хальгктыц материаль мэзэниэтендэ генэ тугел, рухи донъяпында ла, шул иеэптэн фольклорында ла сагылыш тапчан.

Риуэйэт, легендаларздгы теге йэки был регионга гына хае узенсэлектэрзе — локаль уденсэлектэр тип йеретэлэр. Эгэр ошо билдэлэр башка ятстарза язьш алынган йэ ипэ йэшэгэн фольклор эдэрзэрендэ лэ осрапа, был типологик узенсэлектэр рэтенэ инэ.

Типология — генетик, контакт бэйлэнештэр пеземтэпендэ пэм дейем отешашльгктар нигедендэ барльгкка кил eye мемкин.

Тарихи-типологик акшашльгктар терле кимэлдэ — йекмэтке пэм тематик теркемлэу, мотив пэм сюжеттар, жанрзар композицияпьі, стиль, поэтик образдар пэм ситуациялар кимэлендэ билдэлэнэ.

Бапткорт фольклорында риуэйэт пэм легендаларзьщ типологик пэм локаль уденсэлектэрен тикшереугэ махсус рэуештэ тукталыу, быга тиклем тупланган пэм басылып сьгккан эдэрзэрде ошо йэпэттэн ейрэнеу бегенге кендэ актуаль булып тора. Ошо проблеманы, уга харылышлы материалды терле урындан алгансы, бер тебэк материалы нигедендэ генэ хэл итергэ тырышыу да был эште актуаллэштерэ. Башкорт фольклористикапында риуэйэт-легендаларзьщ, нигеддэ, идея-тематик ягына куберэк игтибар ителде.

Теманьщ ейрэнелеу кимэле

Бапгкорт легенда, риуэйэттэрен йекмэтке пэм тематик теркемлэу буйынса фэндэ аньгк караштар бар.

Риуэйэттэрде тарихи пэм соцаль-кенкуреш, легендаларзы мифологик, топонимик, этнонимик теркемдэргэ булеп тикшереу тсаралган. Был теркемдэр у? сиратында тематик ятстан айырымлана. Б. Н. Путилов хальгк хикэйэлэрендэге тематик кусэгилешлек терле хальгктарза пэм терле хронологик кимэлдэ кузэтелеуен биддэлэп, был процесты "типологик

Фольклористикала терле хальгктарза уд аллы йэшэгэн жанрзарзьщ отопашлышн асьгклау бар. Мэдэлэн, Ф. И. Урманчеевтыц билдэле хезмэтендэ рустарзьщ балладапы, татар-бапгкорттоц бэйете, украиндарзьщ думаїїьі окшашльгктары сагыштырма-типологик планда тикшерелеп, уларзьщ йекмэткепе пэм формапы берлеге билдэлэнэ (112, 3—17). Ошондай ук типология сюжет пэм мотив, образдар кимэлендэ лэ кузэтелэ. Бапгкорт фольклористикапында риуэйэт-легендаларзы ошо кузлектэн тикшереугэ эз. игтибар ителде.

В. П. Кругляшова риуэйэттэрзе тубэндэге берэмектэргэ таркатып тикшерэ: сюжет тибы, сюжет (сюжет варианты, версия), мотив: а) сюжет составында; б) у? аллы (мотив варианты, мотив элементы). Бындай эште бапгкарыу халык хикэйэлэренец типологик пэм локаль узенсэлектэрен асыкларга яр?ам итэ.

Э?эбиэт кузлегенэн "Караганда, мотив — эдэрзэге тема, сюжет мэгэнэпенэ тап килэ, эммэ темага Караганда байтах тар тешенсэ. Соцаль мотив, гражданлык мотивтары тигэн тешонсэлэр бар.

Музыка йэпэтенэн Караганда, уныц мэгэнэпе кей тешенсэпенэ бер а? тап килэ, эммэ унда "мотив" тип музыка эдэренец нигезендэ ягкан теп элементка эйтэлэр (35, 185).

Фольклорна (башлыса эпик жанрзарза) сюжет тезешеусе мотивтарзыц йекмэткепе пэм конструктив роле А. Н. Веселовскийзыц сюжет пэм мотивтыц сиктэрен билдэлэп, ошо тешенсэлэргэ аньгк билдэлэмэ биргэндэн пун, таный башланыла (33). Эпик мотив — бирелгэн «телмэрзец» анык элементы, шул ук вакытта ул эпик тел системаЬында аскыс /код/ формула тип карала.

Беренсенэн, Веселовский сюжеттарзы мотивтарзыц удтерелеше пеземтэпе тип карай. Уныцса, мотив — сюжеттыц ярмапы. Икенсенэн, шул ук галим сюжеттарзы «мотивтар комбинацияпы» тип тэ эйтэ.

"Мотив" термины — фэнни эйлэиешкэ Антти Аарне-Томпсон тарафынан индерелэ. Каталог тезегэндэ ул риуэйэттэрзец дэ экиэттэр кеуек ук бэлэкэй берэмектэргэ таркалыуын эйтэ. 1925 йылда ук А. Кристиансен тарафынан халык хикэйэлэренец мотив пэм темалары буйынса халык-ара курпэткес тезелэ. В. Хётгестыц баїїадирзар пэм шайтандар хакындагы немец легендалары каталога ла мотивтар нигезендэ барлыкка килэ.

Мотивтарзы билдэлэу, сюжеттарзы мотивтарга таркатыу, мотивтыц генезисын, кенкурешкэ пэм тарихка тсагылышын, усешен, сиратлашыуын, э иц мепиме — уныц ботен сюжетка булган менэсэбэтен ©йрэнеу фольклор эсэрзэрен, шул идэптэн легенда, риуэйэттэрзе ейрэнеузец мотлатс утэлергэ тейешле пэм иц мепим булган елоше тип панала.

Фольклор сюжеттарын ейрэнеу — уларзы барльгкка килтереусе мотивтарзы берэм-бертоклэп карал сыгыуга нигезлэнэ.

Эпик мотивтыц мепим узенсэлектэренец берепе — уныц типик, формула характерында булыуында. Фэндэ уларзьщ терзэре турапында ла билдэле. Рус фольклорында Б. Н. Путилов мотивтарзы башлыса ее тергэ булеу ягында: хэл-мотив, телмэр-мотив, эпизод-мотив (87, 147). Тэугепе эсэргэ экспозиция рэуешендэ бирелэ пэм геройзы хикэйэлэугэ индереугэ булышлык итэ, вакыт-арауьгк тешенсэлэрен, персонаждарзьщ менэсэбэтен билдэлэй.

Телмэр-мотив — монолог, диалог, реплика, хат рэуешендэ бирелеуе мемкин. Клипы вакыт телмэр-мотив узе тотош мотивтар сылбырынан торган хикэйэлэузе у? эсенэ ала. Персонаждарзьщ ватсыт пэм арауьгкта хэрэкэтен, уларзыц эуземлеген, теге йэки был вакигаларза катнашыуын хэрэкэт-мотивтар, икенсе терле эйткэндэ, эпизод-мотивтар сагылдыра.

Бапгкорт фольклористикаїїьінда легенда пэм риуэйэттэрзец отоиаш мотив пэм сюжеттарын билдэлэу буйынса ла байтах эш бадткарылган. «Бапгкорт хальгк ижады: риуэйэттэр пэм легендалар» томында урынлаштырылган мотивтар курпэткесе ошо йунэлештэге эштец аньгк сагылышы, пеземтэле емеше. Улар, асылда, типологик мотивтарздн гибэрэт. Бе?зец бурые шул типик мотивтарзьщ локаль узенсэлектэрен билдэлэугэ кайтып кала.

Тикшеренеу материалы

Фольклор йыйынтьгктарында, матбугатта oinoFaca бадылган, фондтарза, архивтарза патсланган пэм авторзьщ шэхси архивындагы риуэйэт пэм легендалар. Аныгыратс эйткэндэ, "Башкорт хальгк ижады"ныц риуэйэт, легендалар томлыгына индерелгэн 350-гэ ятсын, фэнни эштец азагында бирелгэн, матбугатта бадылып та билдэле фольклор йыйынтьгктарына индерелмэгэн Ьэм диссертант йыйган 100-гэ ятсын хальгк ижады ынйылары.

Эштец матссаты пэм бурыстары

Туплашан матералдарзы сюжет пэм мотивтар буйынса теркемлэузе асьгклау; эпик мотивтыц законсыльгктарын Ьэм эске билдэлэрен курпэтеу, уныц айырым узенсэлектэрен, сюжет барльгкка килтереусе ысул пэм юлдарын аньгк билдэлэу; риуэйэт, легендаларзыц тукымапына утеп инеп, уларзы структур-типологик кузлектэн тикшереу; типологик Ьэм локаль узенсэлектэрен асьгклау.

Хезмэттен, фэнни тшммэте

Диссертация материалы югары укыу йорттарыныц бапгкорт филологияііьі факультеттарында хальгк ижады буйынса лекциялар, махсус курстар укыганда, семинар дэрестэре уткэргэндэ, методик тсулланмалар тезегэндэ файдаланыла ала.

Тикшереузен, методикапы Ьэм методологияпы

Диссертацияла сагыштырма-тарихи h9M типологик методтар файзаланыла. Хезмэттец теоретик ниге?ен фольклор елкэпендэ эшлэусе С. Н. Азбелов, В. П. Аникин, В. М. Гацак, В. М. Жирмунский, И. Н. Кравцов,

Н. А. Криничная, Е. М. Мелетинский, Э. В. Померанцева, В. Я. Пропп, Б. Н. Путилов, В. К. Соколова, В. Я. Чистов Ъэм башкорт галимдары Б. F. Эхмэтшин, С. А. Галин, Ф. А. Нэ ершина, Э. М. Селэймэновтарзьщ хезмэттэре тэшкил итэ.

Апробация

Тикшеренеу пеземтэлэре диссертант язган пэм матбугатта бадтырган мэкэлэлэрзэ сагылыш тапты. Тема буйынса «Ватандаш», «Шоцкар» журналдарында пэм гилми йыйьштьгктарза ете мэтсэлэ донъя курзе. Диссертацияныц теп темапы буйынса тезистар конференцияларза (1997 , 2000, 2001 йылдарза) доклад рэуешендэ укылып, кин йэмэгэтселеккэ еткерелде.

Диссертацияныц структурапы

Диссертация, куйылган талаптарга ярашлы рэуештэ, инештэн, ее булектэн, йомгаклау елештэренэн тора. Тэуге булектэ риуэйэт, легендаларзы айырыусы сиктэр, уларзьщ теп узенсэлектэре билдэлэнэ. Икенсе булектэ риуэйэттэрзец типологик пэм локаль узенсэлектэре ауыл тарихтары мидалында тикшерелэ. бсенсе булектэ тсаскындар хатсындагы риуэйэт пэм легендалар типологик кузлектэн анализлана. Ьуцгы елештэ хезмэттэ фащаланылган эзэбиэт исемлеге бирелэ. Кушымта ике булектэн тора. Тэугепендэ бапгкорт риуэйэт-легендаларыныц язьглып алыныу буйынса таралыу атласы урынлаштырылды. Икенсе елешкэ эштец йекмэткепен асырга ярзам иткэн, диссертант узе терле ватсыттар?а язьш алган, архивтарза патсланган Ьэм матбугатта бадылып сьгккан риуэйэт пэм легендалар урынлаштырылды.

Похожие диссертации на Типологические и локальные особенности башкирских преданий и легенд