Содержание к диссертации
Мукдддима 3-9
БОБИ І. Неологизмхо ва сарчашмахои пайдоиши онхо 10-41
1. Неологизмхои ихтироъй ё вожасозй 22-26
2. Пазироии вожахои омиёна 26-32
3. Пазироии вожахо аз хамзабонон ва забонхои дигар 32-38
4. Маънои нави вожахои суннатй 39-41
БОБИ П.Неологизмхо дар ашъори Лоик; Шералй 42-103
1. Неологизмхои услубй-фардй 43-77
2. Неологизмхои лахч,авй 77-88
3. Неологизмхо аз забонхои дигар 88-103
БОБИ III. Синонимхо ва гурухбандии онхо 104-138
1. Таркибхш синонимй дар ашъори Лоик; 115-122
2. Силсилаи синонимй дар ашъори Лощ 122-126
3. Синонимхои чуфтистеъмол 126-138
Хулоса 139-144
Фехрасти адабиёт 145-154
Введение к работе
Тагйирёбии таркиби лугавй яке аз хусусиятхои мухим барои хар як забон хисоб меёбад. Забон чун шакли тимсолии афкор ва воситаи мухимтарини алокаи миёни одамон баробар бо инкишофи чамъияти инсонй тагйиру тахдввул мекунад. Аз чумла, забони точикии муосир хам, ки аз сарчашмаи бою кддимии забон ва адабиёти классикии форсу точик бахраманд аст, дар кдтори забонхри бою гании дунё ба шумор рафта, бо гановату захираи бузурги лугавии худ ниёз ба такмилу тагйир ва интихобу кабули вожатой наву тозаро дорад. Дар огози асри бистум дар кишвархри Аврупову Осиё тагйироту тахдввулоти чиддие ба амал омаданд ва ин ходиса накши муассире дар фархднгу маънавиёти мардуми точик, аз чумла дар раванди тахаввули забони адабии точик, низ гузоштанд.
Алалхусус тахаввулоти ичтимой ва фархангие, ки дар солх ои хафтодуму даштодум ва навадуми карни бистум дар рузгори халкд точик ба вукуъ пайвастанд, дар забони адабии точик ва адабиёти он низ бетаъсир намонданд. Дар ин солхо адабиёти точик ба мазмуну шакли худ тагйироти сифатан наве ворид намуд, ки яке аз мухимтирини ин тагйирот ба забони адабии точик ворид гардидани теъдоди зиёди калимаву таъбироти нав - неологизмдо ва вожах,ои муродифмаъно -синонимхо мебошанд.
Маълум аст, ки дар тули мавчудияти давлати Шуравй забоншиносии точик дар такя ба забоншиносии русиву аврупой дар халли масъалахои зиёди грамматика, лексикология ва лугатнигорй, дастовардхри бузургеро ноил гардида буд ва хануз аз солхри 40 - 70 карни гузашта ба туфайли осори донишмандоне чун Л.Бузургзода, А.Мирзоев, Б.Ниёзмухаммадов, Д. Точиев, .Каримов, М.Фозилов, Н. Маъсумй, B.C. Растаргуева мактаби бузургу тавонои забоншиносии точик ба камол расид, ки масъалахри асосии фонетика, морфология, синтаксис, лексикологияи забони адабии точикро ба миён гузошта, дар халлу фасли онхо икдоми мудим гузошта буд. Минбаъд хам дар масъалах,ои мухими лексика, фразеология, морфология, лексикография ва гайра бо саъйи шогирдону пайравони мактаби бузурги забоншиносии точик аз кдбили Ш.Рустамов, М.Н. К осимова. А.Л.Хромов, СДалимов, М.Мухаммадиев, Т. Хаскашов, Х-Мачидов, Б. Камолиддинов ва дигарон асархри пурарзиши илмй-тадкикртй анчом дода шудаанд.
Бо вучуди ин хануз масъалахре низ мавчуданд, ки дар забоншиносии муосири точик халлу фасли кофй ва вофии худро наёфтаанд ва ё ба таври бояду шояд омухта нашудаанд. Яке аз чунин масъалах,ои мухимми забоншиносии точик дар мархилаи кунун тадкику тахлили баъзе хусусиятхои лексикиву грамматики ва услубии осори ин ё он адиб, ё ки ягон давраи муайяни осори адабй-бадеии асри XX мебошад. Махсусан хусусиятхои забони осори манзум (ба гайраз асархои илмии А. Абдулкодиров оид ба забон ва услуби назми Мирзо Турсунзода) то хол мавриди тадкики хартарафа карор нагирифтааст. Омухтану тадкику тахлил кардани вижагихои лугавии асархои манзум адабиёти муосир дар муайян кардани инкишофу такомули таркиби лугавии забон мухим аст. Дар масъалаи тахдики синонимх ои забони точикй хидмати М. Мухаммадиев, ки солкой тулонии фаъолияти илмии хешро дар тахдики ин масъалаи мухими забоншиносии точик сарф кардааст, хеле бузург аст. Яке аз нахустин асархои М. Мухаммадиев дар тах,кикд синонимх,о китоби у «Синонимх,о дар забони адабии точик» мебошад, ки соли 1962 ба табъ расидааст (71). Минбаъд асархои дигари у дар масъалаи тахдики силсилаи синонимй ва синонимх,ои услубй низ руи чопро диданд (72,74). Яке аз хидматх,ои бузурги дигари М.Мухдммадиев дар тах кдки синонимх,о тахияи лугати синонимхои забони точикист, ки бори нахуст соли 1975 дар никли мухтасар ва соли 1985 бо такмилу иловах,о чоп шудааст (76,77).
Бояд гуфт, ки дар омузиши синонимхри забони точикй ва киёси онхр бо муродифоти русй сахми мураттибони «Лугати мухтасари русй точикй ва точикй-русии синонимхр» (59) низ кам нест ва ин асар хам икдоми мухимме дар тахдики синонимхои забони тоники мебошад.
Масъалахри тахдиди синонимхо дар асару маколахри забоншиносони тоник аз кабили Р. Гаффоров, С. Аминов, Ш.Кабиров (46, 56, 34) ва дигарон низ мавриди бахси арзишманди илмй дарор гирифтааст.
Гуфтан бамаврид аст, ки дар масъалаи тах,кикд неологизмхри забони тоники вазъият дигаргунатар аст ва таддикрт дар ин мавзуъ нисбат ба забоншиносони рус хеле кам ва ангуштшумор ба назар мерасад. Дар ин мавзуъ алхрл навиштахри 3. Шарифова (137), F. Чураев, С. Фатхуллоев (132) икдомоти нахустин буда, тадкикрти алохидаи монографи хануз ба вучуд наомадааст. Дар бораи синонимия ва неологизмхои забони асархри адибони точик бошад, то хрл асари алохидае таълиф нашудааст. Зикри ин нукта бамаврид аст, ки аз мачмуи масъалахри забоншиносии точик факдт масъалаи омухтани забон ва услуби нависандагони алохида нисбатан ривочи бештар ёфта, теъдоде аз забрншиносони мо чун Х.Х,усейнов (131), Б. Камолиддинов (58), Р. Гаффоров (47), Т. Шокиров (139), А. Абдулкрдиррв) (28) дар асархри мрнрграфии худ масъалаи забрн ва услуби адибрни ТРЧИК С.Айнй, Х,аким Карим, Рахим Чдлил, Фазлиддин Мух аммадиев, Мирзо Турсунзодаро матрац намуда, зимни тадкикл мавзуъ дар атрофи синонимхо ва неологизмхр низ таваккуф кардаанд. Дар бораи синонимхо ва неологизмхри рсори Саъдй забоншиноси точик С. Хршимов ва газалиети Саной мухавдк; 3. Мухторов низ зимни тахдики лексикаи осори ин адибон изхрри мулохиза намудаанд (129,69).
Чунон ки мебинем, омузиши чихатхри забонии осори адибони гузаштаву муосири точик ва аз он чумла муродифоту неологизмхри забрни асархри адибон дар мархалахои гуногуни инкишофи адабиёти точик, хануз ба таври бояду шояд анчом наёфтааст. Теъдоде аз забоншиносони мо зимни баррасии забон ва услуби асархри ин ё он шоиру нависанда ё тахдики лексикаи осори у дар омади ran дар масъалаи муродифот ва неологизмхои забони асархои адибй мавриди тахкики худ ybp мухтасаран тавакдуф намудаанд.
Дар забоншиносии точик хануз масъалаи неологизмхои забони ашъори ягон шоири муосири точик мавриди тадкикрти алох,идаи илмй кдрор дода нашудааст, дар холе ки адабиёти форсу точик аз замонхои гузашта то имруз яке аз маъхазхри асосии забони адабии муосир хисоб меёбад. Таъкид кардан бамаврид аст, ки бо вучуди офарида шудани намунахри барчдстаи осори адабии насрй, чун «Сиёсатнома» - и Низомулмулк, «Насихдтнома» - и Унсурулмаолии Кайковус, «Гулистон» - и Саъдй, «Бах,ористон» - и Чрмй ва амсоли онхр асос ва пояи адабиёти форсу точик хдмеша бар шеър бунёд ёфта буд ва дар замони муосир хдм асоси адабиёти моро асархои манзум ташкил медиханд, ки яке аз сарчашмахри мухимми вуруди неологизмхр дар забони адабии муосир ва ба ин васила инкишофу бойшавии он хисоб меёбанд.
Мутаассифона, дар забоншиносии точик хануз ашъори ягон шоири муосири точик аз нигохи забоншиносй ва алалхусус аз лихрзи истифодаи неологизмхр мавриди баррасии алохидаи илмй нагардидааст. Чунин холат на танхо ба мероси адабии устодон М. Турсунзода, А.Лох,утй, А. Шукух й, мутааллик аст, балки осори шоирони дигари точик аз кдбили Бозор Собир, Гулназар, Гулрухсор ва хатто яке аз тавонотарин шоирони даврони мо - Лоик, Шералй низ аз доираи тахкики он забоншиносон берун мондааст.
Зикр кардан бамаврид аст, ки Лоик, Шералй яке аз шоирони камназирест, ки осораш дар замони зиндагиаш дар адабиётшиносии ва хоричи он мавриди накду баррасии донишмандон кдрор дода шуд. Метавон гуфт, ки дар адабиётшиносии мо дар бораи ягон адиби дигари муосире шояд ба он андоза асару макрлот навишта нашуда бошад, ки дар бораи Лоик, ва осори у ба вучуд омадааст. Аз ин хакикдт фехристи асару маколоти мухталиф дар бораи осори Лоик, гувохй медихад, ки онро адабиётшинос М. Нарзикул дар охири китоби худ «Фуруги хастй» овардааст ва ин фехрист дар худуди хаштод асару маколахои донишмандонро дар бораи осори Лоик, дар бар гирифтааст (82, 114-117). Бояд ёдовар шуд, ки аксари кулли навиштахои ин донишмандон ба масъалахри адабиётшиносии эчодиёти Лоик баъшида шудаанд ва факат баъзе аз онхр дар рафти сухан ба масъалаи синонимхр ё неологизмхри ашъори шоир низ баъзе ишорах,о кардаанд.
Аз чумлаи адабиётшиносоне, ки дар баробари тахдикд чихатхри хунарии шеъри Лоик ба баъзе вижагихри забони у низ ишорат кардаанд, профессор А.Сатторзода мебошад (105). Чунин ишорахр ва мулохизоти чудогонаро оид ба хусусиятхри забонии шеъри Лоик дар асару макрлахои М.Шакурй (64), Х.Шарифов (134, 135), А. Хдкимов (126), А. Сайфуллоев (104), Ю. Акбарзода (32) низ мушохдда кардан мумкин аст. Ба замми ин дар китоби шоири тавонои точик - Гулназар тахти унвони «Лоике чун Лоике» (44) ва китоби К. Абдулов (29) низ баъзе мулохизахр дар бораи хусусиятхри забонии ашъори Лоик Шерали изхрр карда шудаанд.
Бо вучуди ин хама, чунон ки мебинем, ашъори шоири тавонои точик - Лоик Шерали танхр аз лихрзи адабиётшиноси мавриди тахдик карор гирифта, дар масъалаи забон, услуб, лексика, синонимия, неологизмхр ва дигар чихатхри фарккунандаи забони осори у то хол тадкдкоти алохидаи монографй анч,ом дода нашудааст. Алалхусус неологизмх,о ва муродифоти ашъори шоир, ки яке аз мухдмтарин хусусиятх.ои услубии уро ташкил медидад, аз мадди назари забоншиносон дур мондааст. Аз ин хотир мо дар ин рисола карор додем, ки яке аз масъалахри мухдмтарини забони ашъори Лоик, яъне синонимия ва неологизмдо ё вожагузиниву вожасозиро мавриди тах,кики алох,идаи илмй карор дих,ем.
Барои халли масъалах ои ба миён гузошташуда мо дар чараёни тахдик тасмим гирифтем, ки вазифаву хадафхои зеринро хдллу фасл намоем:
- Барассии омилх,ои асосии тахаввули забони адабии точик;
- Таъйини неологизмхо ва сарчашмахри онх,о;
-Тахдили анвои неологизмхо: 1. Вожасозй ё неологизмхои ихтирой, 2.Пазироии вожахои омиёна, З.Пазироии вожахо аз забонхои дигар:
- Тахкдки неологизмхо дар ашъори Лоик,:
- Мавкеи истифодаи анвои неологизмхо дар эчодиёти шоир:
- Баррасии синонимхои ашъори Лоик; ва гурухбандии онхо:
- Тахкики хусусиятхои синонимхои чуфтистеъмол.
Барои ноил шудан ба вазифаву хадафхои ба миён гузошташуда ва халли онхо мо зимни тахкик, ба усули лингвистии тахлили синхронй такя намудем. Х,амчунин барои кдёси вожахои шеъри Лоик; бо калимахои адабиёти классики аз усули тахили таърихй-киёсй низ истифода намудем.
Х,ангоми халли вазифахои ба миён гузошта барои мо хамчун маводи тадкик, «Куллиёт»-и Лоик, (11, 12), мачмуахои ашъори шоир-«Офтобборон», «Хонаи дил», «Чрми саршор», «Фарёди бефарёдрас»хидмат карданд, аввал хидмат карданд. ХдмчУнин зимни баррасй ва тахкики масъалахои дар рисола ба миён гузошташуда тахкдаоти забоншиносони Точикистон, Русия ва мамолики хоричй аз кдбили А.А. Брагина, А.В., Лопатин, Л.А. Булгаковский, Р.А Будаков, В.В.Лепатин, Р.Ю. Наштакова, Е.В.Розен, Н.Маъсумй, М.Н. Крсимова, М.Мухаммадиев ва дигарон такя намудем ва онхоро чун сарчашмаи назариявии тадк,ик,оти ин рисола кдрор додем. Бо назардошти вазифаву масалахои ба миён гузошташуда ва халли онхо сохтори рисола ба мукаддима, се боб, хотима ва фехристи адабиёт таксимбандй карда шуд.
Боби аввал ба масъалаи тахкику таъйини омилхои асосии неологизмхо ва сарчашмахои пайдоиши онхо дар забони адабии точ,ик бахшида шуда, ба панч фасли нисбатан хурд чудо карда шудааст. Ин боб максад ва ахамияти назариявй дошта, дар панч, фасли он омилхои ба вучуд омадани неологизмхо дар забони адабии точик баррасй мегардад ва хдр як навъи неологизм - неологизми ихтирой, неологизми лахдавй ва неологизм аз забощои дигар ба таври алохдда тахдилу тадднк, карда мешавад.
Боби дуюми рисола характери амалй дошта, дар се фасли он анвои неологизмхри шеъри Лоик, ба се навъи асосй, яъне неологизмхри услубй -фардй, неологизмхр аз забонхои дигар ва неологизмхри лахдавй дастабандй гардида, хдр як навъи онхо бо мисолхри фаровон аз ашъори Лоик, ва киёси онхр бо вожахри арабй, лахдавй ва гайра асоснок карда мешаванд. Дамчунин дар ин боби рисола дар асоси тахдили неологизмхои зиёд хунари суханварии Лоик;, махррати калимасозию калимаёбии у ва сахми вай дар рушду тахдввули забони адабии муосири точик мушаххасан нишон дода мешавад.
Боби сеюми рисола ба яке аз масъалахри мухдми забони ашъори Лоик; - синонимдои (муродифоти) ашъори у бахшида шуда, ба се фасл чудо карда шудааст. Фасли аввал мох,ияти назариявй дошта, дар он дар бораи синонимхр чун категорияи лексики, мохият, вазифа ва дарачаи омухта шудани онхо бахс меравад. Дар фаслхри дигари ин боб анвои синонимхр дар шеъри Лоик,, накнш синонимхои чуфтистеъмол дар системам образофаринй ва тасвироти шоиронаи Лоик, бо намунахри мушаххаси зиёди шеърй тасдик, ва исбот карда мешавад.
Хдмин тавр, мавзуъ ва мухтавои ин рисола ва натичахои аз тахлили онхо ба даст омада дорой ахамияти назариявй ва илмй буда метавонанд. Натичахои аз таджику таадики мавзуъ ба даст омадаро метавон дар тах,кикоти минбаъдаи масъалахои неологизмх,о - чун шохаи мустакили лексикололгия мавриди истифода карор дод. Х,амчунин маводи тахкики ин рисоларо дар тахияи лугатхои махсуси синонимхр ва неологизмхри забони адабии муосири точик низ истифода бурдан мумкин аст. Маводи ин рисоларо инчунин хангоми таълифи кисмати морфологияи забони адабии точик, зимни хондани лексияхо ва курсу семинархои махсус дойр ба синонимхр ва неологизмхо дар мактабхои оливу миёна истифода бурдан мумкин аст.
