Электронная библиотека диссертаций и авторефератов России
dslib.net
Библиотека диссертаций
Навигация
Каталог диссертаций России
Англоязычные диссертации
Диссертации бесплатно
Предстоящие защиты
Рецензии на автореферат
Отчисления авторам
Мой кабинет
Заказы: забрать, оплатить
Мой личный счет
Мой профиль
Мой авторский профиль
Подписки на рассылки



расширенный поиск

Башкирские тамги и их названия : Лингвистическое исследование Тулумбаев Вадим Зайнуллович

Башкирские тамги и их названия : Лингвистическое исследование
<
Башкирские тамги и их названия : Лингвистическое исследование Башкирские тамги и их названия : Лингвистическое исследование Башкирские тамги и их названия : Лингвистическое исследование Башкирские тамги и их названия : Лингвистическое исследование Башкирские тамги и их названия : Лингвистическое исследование
>

Диссертация - 480 руб., доставка 10 минут, круглосуточно, без выходных и праздников

Автореферат - 240 руб., доставка 10 минут, круглосуточно, без выходных и праздников

Тулумбаев Вадим Зайнуллович. Башкирские тамги и их названия : Лингвистическое исследование : диссертация ... кандидата филологических наук : 10.02.02.- Уфа, 2001.- 156 с.: ил. РГБ ОД, 61 02-10/486-8

Содержание к диссертации

Введение

I булек. Башкорт тамгалары: барлыкка килеуе, усеше, кулланылышы

1. Тамга турапында дейем тешенсэ .14

2. Башкорт тамгаларыныц барлыкка килеуе 17

3. Башкорт тамгаларыныц кулланылышы 23

4. Тамгалар пэм я ма 26

5. Тамгалар пэм орнамент 33

II булек. Тамга пэм семиотика 38

1. Билдэ теорияпы 41

2. Тамганыц билдэлэр системапындагы урыны 46

1. Тамга — билдэ 46

2. Тамга системапыныц семантикапы 52

3. Тамга системапыныц прагматикапы .55

III булек. Башкорт телендэ тамга атамалары

1. Тамга атамаларыньщ структур тер эре Иэм 61

2. Башкорт тамга атамаларыньщ лексик тематик 71

3. Килеп сыгышы ягынан башкорт тамга атамаларыньщ составы 105

ТСулланылган э эбиэт исемлеге 1

Введение к работе

Актуальность исследования. Тамги, возникшие на заре развития человеческого общества, представляют собой важный научный источник изучения истории и этнографии того или иного народа. Исследуя тамги, устанавливая закономерности их развития и употребления, выявляя структурные особенности, анализируя их применение в каждом конкретном случае, можно определить родовой состав, типы общности, уровень общественных отношений, миграции населения, его этническую принадлежность.

В настоящее время тамги продолжают оставаться малоизученными. Из работ, посвященных тамгам, можно выделить специальное исследование Д.Б.Симченко о тамгах народов Сибири, обобщающие работы Г.Н.Новицкого о тамгах угров, П.С.Ефименко и Е.Т.Соловьева о тамгах славянских народов России, Н.А.Аристова, Г.И.Карпова о тамгах тюркских народов.

Башкирским тамгам в свое время были посвящены работы Д.Н.Соколова, С.Мрясова. В настоящее время большая работа по сбору и изучению башкирских тамг проделана и ведется Р.Г.Кузеевым и Р.Б.Ахмеровым. В названных работах тамги исследованы историками и этнографами в рамках требований своих наук.

Однако тамги представляют большой научный интерес не только для историков и этнографов, но и для языковедов.

Тамга – знаковое явление, служащее средством общения. В таком аспекте знаковая система тамг может быть описана в семиотическом плане.

Кроме того, каждая тамга имеет свое название. В немногочисленных работах, в которых в той или иной степени затрагиваются тамги, авторы ограничиваются лишь перечислением отдельных названий. Не проводится целенаправленная системная работа по сбору названий тамг.

Наименования тамг включают множество древнейших, часто уникальных элементов лексического фонда башкирского языка, тесно связанных с историей материальной и духовной культуры народа. Изучение таких наименований позволяет выявить значительное количество слов, отсутствующих в современном башкирском литературном языке и представляющих благодатный материал для исследования вопросов истории языка, а также истории и этнографии народа.

Сказанное выше обусловило выбор темы реферируемой диссертации.

Цель исследования. Специфика исследования не допускает одностороннего анализа, она требует разностороннего, комплексного подхода. Целью данной работы является наиболее полный охват башкирских тамг, их названий и наиболее глубокое, многоаспектное изучение их с лингвистической точки зрения.

В соответствии с поставленной целью решаются следующие конкретные задачи:

проследить историю башкирских тамг, выявить особенности их употребления и функционирования;

собрать и систематизировать названия выявленных башкирских тамг;

описать знаковую систему тамг;

выделить основные лексико-тематические группы названий тамг, классифицировать их;

определить структурные типы названий;

установить их способы образования;

выявить истоки формирования названий, определить роль исконной лексики и иноязычных заимствований в их становлении.

Научная новизна. В данной работе впервые предпринимается попытка монографического изучения башкирских тамг и их названий. Они впервые подвергаются системному анализу в семиотическом и лингвистическом аспектах. Собраны и классифицированы тамги и их названия, функционирующие в башкирском языке.

В семиотическом аспекте описаны семантические и прагматические отношения знаковой системы тамг. Определены структурные типы названий тамг и способы их образования. Выявлены исконные и заимствованные пласты изучаемой лексики и их роль в формировании наименований тамг.

Новизна исследования определяется также самим фактическим материалом, который впервые вводится в научный обиход в таком объеме.

Методы исследования. Для достижения поставленной цели в работе использовался комплекс традиционных лингвистических методов: в качестве основного был применен описательный метод; широко использован принцип этнолингвистического описания с привлечением исторических, филологических, фольклорных и этнографических данных; в работе нашли отражение сравнительно-исторический метод, метод опроса информаторов, а также приемы структурно-семантического анализа лингвистического материала.

Материал исследования. Фактический материал извлечен главным образом из опубликованных работ по истории, этнографии и культуре Башкортостана, из отчетов языковедческих, этнографических и фольклорных экспедиций, организованных ИИЯЛ УНЦ РАН, из архивных источников городов Уфы, Москвы, Оренбурга и Челябинска, из произведений писателей, а также из башкирского народного творчества. Большую ценность представляют материалы, полученные от информаторов – представителей старшего поколения.

Теоретическая и практическая значимость. Анализ тамг в семиотическом и лингвистическом аспектах является первым опытом подобного рода исследования в башкирском языкознании. Теоретические положения, приводимые в данной работе, могут послужить направлением при исследовании других аналогичных знаковых явлений, например, оранов, элементов национального орнамента и т.д.

Тамги и названия тамг могут дать ценные сведения, касающиеся истории развития башкирского языка, языковой и этнической связи башкир с другими народами.

Практическая значимость заключается в том, что результаты данного исследования могут быть использованы при составлении толковых словарей, а также в лингводидактических целях на семинарских занятиях по языкознанию для изучения знаковых явлений и по лексикологии башкирского языка.

Кроме того, данное исследование может послужить дополнительным пособием при изучении культуры и быта башкирского народа.

Таким образом, результаты и выводы, полученные в процессе исследования вносят определенный вклад в лингвистику, а также будут полезным источником при изучении материальной и духовной культуры башкирского народа.

Апробация работы. Основные положения и результаты исследования обсуждались на заседаниях кафедры башкирского языка Башкирского государственного педагогического университета, отражены в докладах, сделанных на Международной научной конференции «Научное наследие башкирских ученых-эмигрантов и вопросы современности» (Уфа, 1995), Республиканской научной конференции «Символы и эмблемы в истории Башкортостана» (Уфа, 1996), на конференции, посвященной 85-летию Дж.Г.Киекбаева (Уфа, 1996), на научно-практической конференции «Лингвокультурологические проблемы подготовки педагогических кадров для башкирских школ» (Уфа, 1998), на научной конференции «Профессор Н.К.Дмитриев и башкирская филология» (Уфа, 1998), на Международном симпозиуме «Уникальные рукописные книги из фондов Национальных библиотек стран-членов ТЮРКСОЙ» (Уфа, 1999), итоговых научно-теоретических конференциях профессорско-преподавательского состава БГПУ.

Основные положения докладов и сообщений изложены в опубликованных материалах конференций.

Структура работы. Диссертация состоит из введения, трех глав, заключения, библиографии и приложения.

Башкорт тамгаларыныц барлыкка килеуе

Тамга — ырыу танытмаИы рэуешендэ ырыу милкен бил-дэлэу есен кулланылган билдэ. Сыгышы буйынса дейем терки пузе буларак, боронго, урта быуат пэм унан пунты язма ко-марткыларза, мэсэлэн, Мэхмуд Кашгаризьщ «Дивану легэт-и эт-терк», Рэшит-эт-Дин, Абул-Гази хезмэттэрендэ бер ук формала пэм бер ук ырыу билдэле, магик билдэ, клеймо, тавро, метка, мисэт мэгэнэлэрендэ кулланылган. Э пущн осорзагы хез-мэттэрзэ тамга пузе кинерэк мэгэнэлэ алына. Мэсэлэн, XIX быуаттыц икенсе яртыпында сыга башлаган куп терле энцикло-педик пузлектэрзэ тамга пузенец андатмапы бындайырак тес ала: тамга — ул ырыу билдэпе, монгол яуы осоронда хатта ка-лага, пэр бер гэскэргэ бер-берепен айырыу есен бирелер булган, rryHFbipak осорзарза таможнянан уткэн тауар хакынан алынган пошлина йэки ошо налогты тулэу турапындагы танытма тамга тип аталган1. Хэзерге кендэ терки телдэрендэ, шул исэптэн башкорт телендэ лэ, тамга пузе тэуге мэгэнэпен югалта бара, куп мэгэнэле билдэ пузенец синонимы буларак йыш кулланыла. Тамга терминыныц башлангыс мэгэнэпен, тамырын асыклауза тунгус-манжур телдэрендэге шуга окшаш пуззэрзец булыуы Русский энциклопедический словарь. — СПб., 1877.-Т. 2. аныклык индерергэ мемкин. Мэсэлэн: та ставить знак, билдэ куйыу 1, тавит ковать, сукеу, сукеп япау 2, тамага метка, инэу , тамага(н) клеймо, тавро, печать, тамга 3 h.6. Был пуззэрзец, беззец уйлауыбызса, тамгага туранан-тура менэсэбэте бар. Терки телдэрендэ тамга урынына даг/таг пуззэре лэ кулланылган бул-FaH, курэпец, тамга пэм таг синонимдары тарихи яктан бер та-мырга барып тоташа. Хэзерге теркмэн телендэ тагма формаїтьі ла осрай, шулай за был телдец куп диалекттарында пэм башка терки пэм терки булмаган телдэрзэ тамга тип языу кабул ител-гэн. Был пуз шулай ук куп кенэ кенсыгыш пэм кенбайыш халыктары телдэренэ, мэсэлэн, иран пэм урыс телдэренэ утеп ингэн. Урыс телендэ, тамга пузенэн тыш, шундай ук йэки шуга якын мэгэнэлэге бик куп башка пуззэр зэ кулланылган. Мэ-сэлэн, пятно, клеймо, тавро. Был пуззэрзе кайііьі бер сыганак-тарза знамя, знамение терминдары дейемлэштергэн. Улар терле кулланылыштагы бетэ билдэлэрзе атау есен кулланылган булган. ІСайИьі берзэ акт документтарында знамена гіузе знак термины менэн алмаштырылган. Бынан тыш, Теньяк Рэсэй крэртиэндэре араИында милекте белдереусе билдэлэр метка, отметка, рубеж, домовые, жердяные клейма, заручные пэм своеручные клейма тип йеретелгэн. Был терминдар тамгаларзьщ терле кулланылы-шын пэм пызылышын белдергэн булган. Мэсэлэн, эгэр тамга култамга урынына кагызга куйылИа, уны заручное клеймо, эгэр билдэ ниндэйзер территорияны булгэн haftFayFa Ьальїніїа, уны

Тамга палыу, тамгалау урыс телендэ пятнать, клеймить, зазначивать, отзначать, заорлить тип йеретелгэн. Милекте белдереусе билдэлэр бетэ терки халыктарында пэм урыстарза гына тугел, башка куп халыктарза ла таралган булган. Мэсэлэн, Австралия халкы ла борон ырыу-кэбилэлэргэ буленеп йэшэгэн. 11эр бер ырыу йэнлек йэки усемлектец исемен йерет-кэн пэм уларзы символик билдэ итеп алган. Ырыу кешелэре был билдэне малдарына, терле коралдарына, тормош-кенкуреш эйберзэренэ пэм татуировка юлы менэн уззэренец тэндэренэ ha-лыр булган.

Америка халыктарында, Джон Фоли билдэлэп утеуенсэ, тамгалау XVT быуатта испандар тарафынан индерелэ1. 1644 йыл-да Теньяк Американын, Коннектикут штатында хекумэт тарафынан хатта махсус закон да кабул ителгэн булган. Был закон бу-йынса, йэше 6 айзан уткэн малдар мотлак тамгаланырга тейеш булган. Законды бозоусыларга штраф пальютан.

Теодор Рузвельт, мэсэлэн, узенец ранчопында «Мальтийский крест» — т TaMFahbiH кулланган, э Мексика революционеры Панчо Вилье баш пейэгенэ окшаш тамга менэн билдэ-лэгэн. Быларзан тыш, Джон Фоли hep бер тамганыц атамапы булыуы турапында эйтеп китэ пэм «Ножницы», «Частакол», «Крутящаяся свастика», «Два верха и два низа», «Перекрещенное S», «Золотые очки», «Маленький ключ», «Краб», «Ампер-санд» исемле тамгалар булыуына мисал килтерэ.

Башкорт тамгаларыныц кулланылышы

Тамга — билдэ Бигук кэтги булмаган караштан CBiFBin караганда, билдэгэ гэзэттэ бвіндайвірак йекмэткеле андатма бирэлэр: ниндэй зэ бул-ha бер куренеште сагвілдвірвіусві, белдереусе ниндэйзер икенсе бер нэмэ. Бвіл тешенсэнец терле фэнни андатмаларві ла яквшса ошондайвірак йекмэткегэ эйэ. Мэсэлэн: «Билдэ тип, гемумэн ал 47 ганда, узенэн башка икенсе бер куренештец булыуы турапында хэбэр итеусе, пизеп беленэ торган бетэ тер объектив ысынбар-лыктагы элементты эйтергэ мемкин»1. «Бетенлэй икенсе бер ку-ренеште белдереусе йэки сагылдырыусы ниндэй зэ булпа бер куренеште билдэ тип arapFa мемкин»2. Йэки: «Билдэ беззец ацыбызза булмаган нимэнендер урынында тора, мин уны «ысын-барлык» тип атайым, э билдэ ошо ысынбарлыкты белдерэ, йэки сагылдыра»3.

Билдэгэ кагылышлы бына ошондайырак йекмэткеле фэнни андатмаларзы осратырга мемкин. Уларза билдэ сагылдырыу, билдэлэу, белдереу йэки шуга окшаш башка тешенсэлэр аша андатыла. Шулай ук икенсе терлерэк билдэлэмэлэрзе лэ осратырга мемкин. Уларза тик анды рэуештэ кабул ителгэн куре-нештэр генэ билдэ тип таныла. Атап эйткэндэ, был андатма Л.О. Резников тарафынан бирелэ. Ул былай тип яза: «Билдэ — ул тышкы куренеш, уньщ мэгэнэпе беззец ацыбызза икенсе бер предмет йэки куренеш хакында фекер уятырга тейеш»4. Тимэк, ац булмапа, йэки билдэ ацыбызза икенсе предмет, куренеш турапында фекер тыузырмапа, был билдэ була алмай. Был пы-гымтаньщ дередлегенэ Л.О. Резниковтыц икенсе бер фекере инандыра: «Билдэлэр тик кеше тарафынан фекерлэу пэм арала-шыу процесында гына барлыкка килтерелэ Ьэм кулланыла»5, — тип яза ул. Шулай итеп, билдэ физик пызаттарга, пиземлэу мемкинле-генэ эйэ булырга тейеш, югипэ билдэ кабул ителмэйэсэк пэм билдэ буларак тэьсир итэ алмаясак. Гэзэти физик, йэгни тышкы узенсэлекле пызаттарынан тыш, билдэ шул ук вакытта эске си-фаттарга ла эйэ булырга тейеш. Билдэнец нимэлер белдерэ, са-гыддыра алыу мемкинлеге нэк ошо эске специфик сифат булып тора ла инде. Билдэнец был узенсэлекле сифатын мэгэнэ тип атау кабул ителгэн.

Фекерзе дауам итеп, шуны эйтергэ мемкин, билдэ — би-латериаль, йэгни ул ике яклы. Шартлы рэуештэ эйткэндэ, билдэнец тышкы яп і пэм эске ягы бар. Тышкы яп і — билдэ булып тороусы нэмэ, йэгни тышкы куренеше, э эске ягы — ул мэгэнэ, йэгни билдэнец нимэлер белдереуе, сагыддырыуы.

Был эйтелеп уткэн сифаттар бетэ тер билдэлэргэ лэ хае — ябай билдэлэргэ лэ, пэм катмарлы билдэлэргэ лэ. Тимэк, беззец тикшеренеу объекты — тамгаларга ла улар хае. Узенсэлекле бер биддэлэр системапы буларак, тамгаларзьщ тышкы куренеше, йэгни формапы бар, пэм шул ук вакытта улар узенсэлекле мэгэнэгэ эйэ.

Семиотика фэнендэ билдэгэ пэм уныц мэгэнэпенэ андатма биреу узе (билдэ) эшмэкэрлек иткэн ябай системаны пурэтлэу, анализлау аша башкарыла. Был система билдэ системапы тип атала. Эйтеп утергэ кэрэк, «билдэ системапы» (знаковая система) пэм «биддэлэр системапы (система знаков) тигэн термин-дарзы бутарга ярамай. Уларзыц арапында мэгэнэ айырмалыгы бар. Биддэлэр системапы - ул бер нисэ бер терле билдэнэн торган система. Мэсэлэн, телде биддэлэр системаЬы тип йеретэ-лэр. Э билдэ системаЬы гэзэттэ ее факторзы уз эсенэ алган система буларак карала. Был традиция буйынса боронго грекapFa барып тоташа. Беренсе фактор — билдэ булып тороусы нэмэ; икенсе фактор — билдэлэнеусе предмет; есенсе фактор -билдэнец нимэлэр белдереуе, йэгни мэгэнэпе. Был ее компонент есмейеш барлыкка килтерэ. Был билдэлэмэ куренекле немец математигы Готтлоб Фрегега карай1.

Тамганыц билдэлэр системапындагы урыны

Телдец пузлек составы — бер-береііене бейленеше булмаган элементтар йыйылмапы тугел, э ниндейзер бер узенселектере буйынса бэйлэнгэн лексемалар системапы. Шуга курэ лэ пуззэр-зец лексик-семантик бейленеше проблемапын ейренеу тел FH-леменде актуаль месьеле панала.

Телдец лексик составын системалы куренеш буларак ейре-неузец теоретик нигеззэре Ф.А. Филин, А.А. Уфимцева, М.М. Покровский, Д.Н. Шмелев, Л.А. Новиков, В.Н. Прохорова h.6.

Т.М. Башкирское именное словообразование. - Уфа, 1959. - 186-сы бит. хезмэттэрендэ эшлэнгэн1. Улар уззэренец теоретик концепция -ларында логик дейемлектэн сыгып берлэштергэн пуззэрзец куп осракта семантик теркемдэр менэн характерланыузарын билдэ-лэй. «1туззэрзе ниндэйзер формаль билдэлэре буйынса берлэштергэн тематик теркемдэргэ булеу лингвистик анализ есен зур эпэмиэткэ эйэ», — тип яза Д.Н. Шмелев2.

Галимдарзыц фекере буйынса, конкрет телдец лексикаїїьін тикшереу есен уны тематик теркемдэргэ булеп карау уцайлы алым булып тора.

Г1уззэрзец лексик- семантик бэйлэнеше, уларзыц терле лек-сик-семантик теркемдэргэ ойошоу мэсьэлэпе лингвистикала элек-электэн куйыла килгэн. Быны без беренсе башлап М.М. По-кровскийзыц хезмэтендэ курэбез. Ул уз дэуерендэ былай тип язган: «ггуззэр пэм уларзыц мэгэнэлэре 6ep-6epehe менэн айы-рым йэшэмэйзэр, э беззец ацыбыззан тыш терле теркемдэргэ ойошалар, Ъэм был теркемлэу Иуззэрзец мэгэнэ окшашлыкта-рына йэ капма-каршылыктарына нигезлэнгэн була» ггуззэрзе лексик-семантик теркемдэргэ булгэндэ уларзыц семантик бэйлэнештэре лэ анализлана. Шулай за пуззэрзе лексик-семантик теркемдэргэ берлэштергэндэ уларзыц теге йэки был тарих осорзап і ирекле мэгэнэуи бэйлэнеше объектив критерий булып тора. Лексик-семантик теркемдэрзе пуззэрзец теркемлэ-неш микросистемалары арапында теп тер тип карарга мемкин2.

Лексикологияньщ был проблемапына кагылган хезмэттэрзэ тематик пэм лексик-семантик классификацияларзы айырып ка-рау мемкинлеге тураиында фекерзэр осрай. Был хакта Ф.П. Филин: «Тематик пэм лексик-семантик теркемдэрзец айырымлык-тары уларзыц объектив ысынбарлыкты сагылдырыуында куренэ. ггуззэрзец бетэ лексик-семантик теркемдэренец пэр вакыт узе-нец «темапы» була. Был осракта пуззэрзе ике теркемгэ булеузец эпэмиэте юкка сыга. ггуззэрзец лексик-семантик теркеме лек-семаларзыц теге йэки был тематик берлэшмэпенэ инэ пэм уныц составын тэшкил итэ»3, — тип яза.

Башкорт тамга атамалары башкорт теленец дейем пузлек составына ингэн пуззэрзэн тора пэм улар билдэле бер тарихи 1 Слесарева И.П. Лексико-семантические группы в современном русском языке (к проблеме типологии): на материале группы количественных на речий группы имен существительных со значением лицо, старшее по по ложению, по отношению к другому лицу или лицам . Диссертация на соиск. уч. ст. канд. филол. наук.— М., 1977.-21-се бит. 2 Уфимцева А.А. Опыт изучения лексики как системы. — М., 1962. - 23-се бит. 3 Филин Ф.П. О лексико-семантических группах слов // Очерки по теории языкознания. - М., 1982.-233-се бит. осорза башкорт халкыньщ тормош-кенкурешендэ актив кулла-нылган предмет, корал пэм королма исемдэре менэн бэйле. TaMFa атамаларын тэшкил иткэн лексик катламды, андаткан мэгэнэлэренэ карап, терле тематик теркемдэргэ булергэ мемкин.

Башкорт тамга атамалары башкорт халкыньщ шегеле, кэ-себе менэн бэйле предмет, корал, королмалар исемдэренэн тора. Бигерэк тэ тамга атамалары арапында малсылык менэн бэйле пуззэр зур урын алып тора. Был, элбиттэ, андашыла, сенки малсылык башкорттарзыц теп шегелдэренец берепе, ул быуаттар пузымы буйына башкорт халкыньщ хужалык тормошонда ал-дьюты урын тота. Был тер хужалыктьщ нигеззэре бик борон палынган.

Археологик тикшеренеузэр курпэтеуенсэ, эле бакыр-ез бы-уат дэуерендэ ук малсылык менэн игенселек Урал-Изел буйы халыктарында иц меЪим хужалык тармактары булып исэплэнгэн. Артабан Тимер, Урта быуаттарзан алып бегенгэсэ малсылык менэн игенселек халык хужальпында традицион формалар булып кала.

Игенселек тэбиги географик шарттарга бэйле, ул бетэ урында ла бер тигез усешмэгэн. Мэсэлэн, Башкортостандыц ер эшкэртеугэ уцайИыз таулы-урманлы зоналарында игенселеккэ эпэмиэт бирелмэгэн, унда куберэк малсылык усеш алган булган.

Боронго башкорттарза малсылык ярым кусмэ характерлы булган. Был хакта P.F. Кузеев бик кызыклы фекерзэр эйтеп утэ1. Уныц фекере буйынса, якынса беззец эраныц беренсе мец йыллыктан алып кеньяк-кенсьньїці Урал, э Иуцгарак кеньяк 1 Кузеев Р.Г. Историческая этнография башкирского народа. — Уфа, 1978. — 41-се бит. кенбайыш Урал буйы, Ьырдарьяныц тубэнге ягы пэм теньяк Арал буйы менэн берлектэ территориаль-хужалык комплексын тэшкил иткэн. Был зур региондыц тэбига-климатик узенсэлек-тэрен исэптэ тотоп, йыл эйлэнэпенэ кусеп йереу циклы барлык-ка килэ. Кыска кышкы айзарзы башкорттар малдары менэн Ііьірдарья, Арал буйы далаларында уткэрИэлэр, яз якынлашыу менэн, теньякка китер булгандар. Йэйзец эсе кендэрен, малда-рына путлы улэн ашатып, Ііалкьінса Урал тауы узэндэрендэ ут-кэрер булгандар. Кеззец беренсе билдэлэре куренеу менэн, йэй-лэузэн кузгалып, кеньякка — Арал, Ішрдарья буйы кышлауза-рына киткэндэр. Был, элбиттэ, тэбиги-климатик шарттарга бэй-ле: Арал, Ьырдарья буйы далаларында йэйгепен улэн кибеп бе-тер булган, э Уралда кышкыпын каты Ішуьіктар, карлы бу-рандар булган.

Бындай кусмэ система башкорттарза бик озак пакланган, хатта XX быуат баштарында эле башкорттар йэйлэугэ сыгырга тырышыр булган.

P.F. Кузеев билдэлэуенсэ, башкорттарзыц кетеузэре башлы-са йылкы, hapbik, кэзэ малдарынан торган. Э йыл эйлэнэпенэ тибенлектэ йеретергэ мемкинлек булган хэзерге Ырымбур елкэ-he, Урал арты далаларында дейэ, пыйыр за асрагандар.

Башкорт тамгалары арапында малсылыкка бэйле предмет, королма атамалары, мал-тыуарзьщ тэн елештэре исемдэре менэн бэйле тамга атамалары осрай. Бигерэк тэ йылкысылык менэн бэйле тамга атамалары зур урын алган.

Башкорт тамга атамаларыньщ лексик тематик

Уценен; килеп сыгышы менэн башкорт теленец пузлек составы терле сыганактарга барып тоташа. Башкорт теле пузлек составыныц иц куп елешен дейем терки сыганаклы пуззэр пэм башкорт теленец уз пуззэре тэшкил итэ.

Башкорт тамга атамаларыныц купселек елеше терки тел-дэре есен уртак булган терки ерлегендэ барлыкка килгэн пуз-зэрзэн тора. Бындай пуззэр бик боронго замандарза, терки ха-лыктарыныц барыпы есен дэ уртак булган терки тел йэшэгэн осорза ук барлыкка килгэн. Боронго терки теленец лексикапы бетэ терки халыктары есен дэ уртак панала.

Башкорт тамга атамалары арапында куп кенэ пуззэрзец терки телдэрендэ параллелдэре бар. Мэсэлэн, йорт, башкорт, татар телдэрендэ йорт, кыргыз телендэ журт, азербайжан телендэ юрд, тыва телендэ гурт h.6. Мегез пузе каракалпакса муйиз, хакасса муус, терексэ бойнуз, якутса муос, узбэксэ мугуз h.6. Был тамга атамалары, башкорт теленец фономорфологик тезе-лешенэ яраклашып, телдец дейем терки пуззэр составын тэш-кил итэ. Эммэ шул ук вакытта башкорт тамга атамалары арапында башкорт теленец фэкэт уз ерлегендэ барлыкка килгэн пэм башкорт теле есен генэ хае булган пуззэр бар. Улар башка терьси телдэрендэ параллелдэре булмаган пуззэр: мэсэлэн, кирэгэ кейез тирмэнец нэзек кенэ агастарзы сатрашлап эшлэнгэн пел-дэпе , туfтак кымыз эсеу есен кулланылган бэлэкэй aFac Ііауьіт h.6.

Хэзерге башкорт теленец пузлек составында, теп башкорт пуззэренэн тыш, сит теддэрзэн узлэштерелгэн пуззэр катламы биддэле урын алып тора.

Ер йезендэ бер тел дэ уз аддына гына айырым йэшэмэй — ул башка телдэр менэн менэсэбэткэ инэ. Ошо сэбэпле телдец лексикапы усеше эске ресурстар исэбенэ генэ тугел, э башка теддэрзэн пуззэр узлэштереу нэтижэЬендэ лэ бара, пузлек составы байый, тулылана.

Узенец тарихи усешендэ башкорт теле башка куп кенэ кэрзэш телдэр менэн менэсэбэткэ ингэн. Бындай менэсэбэттэр башкорт халкыныц башка халыктар менэн курше территорияла йэшэуе, иктисади Ьэм мэзэни бэйлэнештэре нигезендэ барлыкка килгэн. Башкорт теле лексикапында гэрэп, фарсы, рус пэм рус теле аша башка телдэр эн узлэштерелгэн пуззэр бар. Эммэ, тамга атамаларын уз эсенэ алган лексик составта у лэштерелгэн пуззэр?ен, зур гына елешен монгол теле менэн уртак пуззэр тэшкил итпэ, гэрэп теленэн уЗлэштеРелгэн пуззэр бетенлэй юк тиерлек. Бынан тыш, башкорт тамга атамалары арапында рус теленэн боронгорак осорзар а узлэштерелгэн пэм фарсы теленэн узлэштерелгэн пуззэр осрай.

Гэрэп пуззэре башкорт теленэ Х-ХП быуаттарза мэжусилек-те алмаштырган ислам дине менэн бергэ килеп инэ. Шуныц есен дэ гэрэп теленэн узлэштерелгэн пуззэр куберэк дин елкэ-Ііенз, укыу-укытыу, тэрбиэ эштэренэ бэйле абстракт тешенсэлэр белдерэлэр.

Тамга атамалары, алда билдэп утелгэнсэ, малсылык, иген-селек кортсолок кэсебе менэн, йорт-каралты пэм башка предмет, корал-корамалдар исемдэре менэн, дейемлэштереп эйткэн-дэ, тормош-кенкуреш лексикапы менэн бэйле. Курэпец, гэрэп теле башка узлэштерелгэн телдэр эн айырмалы рэуештэ тормош-тоц бетэ сфераларына ла утеп инмэгэн.

Бер телдэн икенсе телгэ пуззэр узлэштереу терле тарихи шарттар а, терле сэбэптэр аркапында булырга мемкин. Мэсэлэн, типологияпы ягынан терле телдэрзэ пейлэшеусе халыктарзыц территориаль яктан курше йэшэуе пэм шул аркала интенсив аралашыуы; курше булмаган халыктыц 6ep-6epehe менэн сауза итеуе, шулай ук мэ эни ftoFOHToho, укыу-укытыу эштэренец киц йэйелеуе аша аралашыуы1.

Сит телдэрзец Ьуззэре башкорт теленэ ике юл менэн ки-леп инэ: 1) халыктарзыц арапашыуы нигезендэ йэнле Ьейлэу телмэре аша Ьэм 2) терле эзэбиэт аша язма юл менэн. Йэнле Ьейлэу теле аша килеп ингэн Ьуззэр куберэк узгэрешкэ бирелэ-лэр, башкорт теленец Ьейлэу нормаларына ярашлы рэуештэ уларзыц фонетик Ьэм морфологик тезелештэре узгэрэ. Язма эзэ-биэт аша килеп ингэн Ьуззэрзэ оригинал телдец орфографияЬы ныгырак Ьаклана.

Башкорт тамга атамаларын тикшереу шуны курЬэтэ: был тармакка караган лексемалар араЬында фарсы, рус Ьэм монгол телдэренэн узлэштерелгэн Ьуззэр бар. Был Ьуззэр халыктарзыц иктисади-мэзэни арапашыуы нигезендэ йэнле Ьейлэу телмэре аша узлэштерелгэн. Улар башкорт теленец фонетик закондарына тулыЬынса буйЬонган.

Фарсы теленэн Ьуззэр узлэштереузец ике осорон билдэлэй-зэр: 1) бик куп замандар элек боронго башкорт кэбилэлэренец фарсы телле Хорезм, Хиуа Ьэм Бохара халыктары менэн сауза элемтэЬе осоро Ьэм 2) китап теле, укымышлылар теле аша Ьуззэр узлэштереу осоро.

Башкорт тамга атамалары араЬында тик боронго осорза узлэштерелгэн Ьуззэр осрай. Быныц сэбэбе билдэле, сенки был осорза башкорттарзыц фарсы телле Урта Азия ханлыктары менэн кызыу сауза менэсэбэттэре нигезендэ йэнле Ьейлэу телмэре аша хужалыкка, тормош-кенкурешкэ бэйле конкрет тешенсэлэре фарсы Ьуззэре узлэштерелэ. Мэсэлэн, тамга атамаларына бэйле

Башкорт халкыньщ рустар менэн аралашыуы Мэскэу дэу-лэтенэ кушылмастан (XVI быуаттан) купкэ элек башланган булган. Башкорттар рус халкы менэн иктисад пэм сауза, э эбиэт пэм мэ эниэт елкэпендэ тыгы? бэйлэнештэ торган. Был менэ-сэбэттэр, уз нэубэтендэ, телдец лексикаїїьінда ла EOFOHTOIIO калмаган.

Башкорт тамга атамалары араИында башлыса боронгорак осорза килеп ингэн пуззэр осрай. Улар хе мэт пэм кенкурешкэ караган конкрет тешенсэлэрзе белдерэ пэм, башкорт эйтелешенэ яраклашып, терле фонетик узгэрештэр кисергэн. Мэсэлэн: бщрэ ведро , сэкушкэ чекушка , йэмкэ емки , багур багор h.6.