Электронная библиотека диссертаций и авторефератов России
dslib.net
Библиотека диссертаций
Навигация
Каталог диссертаций России
Англоязычные диссертации
Диссертации бесплатно
Предстоящие защиты
Рецензии на автореферат
Отчисления авторам
Мой кабинет
Заказы: забрать, оплатить
Мой личный счет
Мой профиль
Мой авторский профиль
Подписки на рассылки



расширенный поиск

Истоки и развитие башкирского исторического романа Мурзагулова Закия Галимьяновна

Истоки и развитие башкирского исторического романа
<
Истоки и развитие башкирского исторического романа Истоки и развитие башкирского исторического романа Истоки и развитие башкирского исторического романа Истоки и развитие башкирского исторического романа Истоки и развитие башкирского исторического романа Истоки и развитие башкирского исторического романа Истоки и развитие башкирского исторического романа Истоки и развитие башкирского исторического романа Истоки и развитие башкирского исторического романа
>

Диссертация - 480 руб., доставка 10 минут, круглосуточно, без выходных и праздников

Автореферат - бесплатно, доставка 10 минут, круглосуточно, без выходных и праздников

Мурзагулова Закия Галимьяновна. Истоки и развитие башкирского исторического романа : диссертация ... кандидата филологических наук : 10.01.02. - Уфа, 2005. - 171 с. РГБ ОД, 1917:г.:--:История:литературы.:Идейно-художественные:особенности:литературы:--:История:жанров:--:Художественная:проза:--:Исторические:романы,:повести,:рассказы

Содержание к диссертации

ИНЕШ З

БЕРЕНСЕ БУЛЕК.

Баш'корт тарихи романы: генезисы, жанр критерийзары мэсьэлэпе 16

§ 1. Тарихи роман. Жанр критерийзары 16

§ 2. Баш'корт тарихи романыныц формалашыу юлдары ИКЕНСЕ БУЛЕК.

Хэзерге тарихи романдарзыц жанр Ьэм стиль тэбигэте 0С0НСЄ БУЛЕК.

Баш'корт тарихи романыныц усеш тенденциялары (йомга-клау урынына) 143

БИБЛИОГРАФИЯ 159 

Введение к работе

«Языусы» Иэм «тарих», «эзэбиэт» пэм «тарих» мэсьэлэЬе донъя эзэбиэтендэ меііим ижад проблемаларынан идэплэнэ. Билдэле булыуынса, эзэбиэттец теп бурысы — уз заманын, хэзергепен сагылдырыу, уз осороноц меЬим проблемалары менэн йэшэу Иэм халыгкты -кызы-кпындырган бегенге бурыстарга сэнгэтсэ яуап биреу. Эммэ йэмгаэттец хэзерге хэлен, йэшэу мэгэнэИен уткэн кендэрзэн, йылдарзан, элекке удеш тарихынан баш-ка ацлау Иэм ицлэп куреу мемкин тугел.

Эзэбиэт йэмгиэт менэн тыгыз бэйлэнештэ удешэ. Йэмгаэт тормошондагы яцы тарихи удеш этабы эзэбиэткэ лэ туранан-тура IIOFOHTO яЬап, уныц ижад йунэлештэренец, жанрзар системакыныц узгэреуенэ, яцырыуына булышльгк итэ. Бетэ был процесс фекерзэр капма- каршьільїгьі, бэхэстэр менэн озатыла бара.

Йэмгаэт удешенец пынылышлы мэлдэрендэ тарихи уткэндэрзе заман позицияііьінан сыгып ейрэнеу, 6aha биреу мохтажлыгы эзэбиэттэ тарихи йекмэткеле эдэрзэрзец куплэп ижад ителеуенэ алып килэ. Был осратстарза эзэбиэтселэр тарихсы функцияЬын да аттсара башлай.

Беззец эзэбиэттэ тэуге тарихи романдыц донъя куреуе 70-се йылдар азаплна тура килэ. Г.ИбраИимовтыц 1773-1775 йылдарзагы Пугачев етэкселегендэ банлюрт хал кыныц баш-ка миллэттэр менэн берлектэ изеуселэргэ каршы керэшен пурэтлэугэ арналган «Кинйэ», К.Мэргэндец Баш кортостандыц Рус дэулэтенэ уз ирке менэн -кушылыуы ватшгаларын сагылдырган «Беркет канаты» тарихи романдары баш корт тарихи прозаИында роман жанрыныц нытслы формалашыуын танытты.

1980-90 йылдарзагы йэмгиэт удешендэге Ьынылышлы осорза тарихи прозаныц йэнлэнеуе, эзэбиэттэ кесле агым булып удеп китеуе кузэтелэ. Советтар Союзы кеуек дэулэт -королошоноц тартсалыуы, милли тебэктэрзец сагыштырмаса уз-аллы дэулэт статусы алыуы, демократия шарттары тарихи утконде ер-яцы ісараштарзан сыгып анализлауга, баїїалауга киц мемкинлек бирэ. Таи ошо шарттарза башгкорт тарихи романы яцы Ьулыш алып, йылдам усешэ башлай. Был осорза баштюрт хал кы тарихыныц бетенлэй ягктыртылмаган осорзарын, онотолган шэхестэр эшмэкэрлеген сагылдырган романдар донъя курэ. Тарихи эдэрзэрзэ Баш кортостандыц Рэсэй менэн берлектэге тарихи уткэн юлы яцы караштарга нигезлэнеп, художестволы анализга йэлеп ителэ. Б.Рафігковтьщ «ТСарапатсал», «Ахрызаман кеткэндэ», Э.Хэкимовтыц «Думбыра сыцы», «Ьауыр тсумта», Г.Хесэйеновтыц «ТСанлы илле биш», Р.Байымовтыц «Сыбар іноцтсар», Н.Мусиндыц «Шунда ята батыр Ьейэге», Я.Хамматовтыц «ТСара яу» Ьэм баш-ка тарихи романдар баштсорт романистикапыныц идея-тематик, жанр даирэпен кицэйтте. Хэзерге тарихи проза языусыларыбыззыц тыуган хал кыньщ уткэн кендэрен, шэхес Ьэм хальгк, халы к Иэм тарих проблемаларын художестволы анализлаузыц яцыса куренеше булды. Билдэлелек шарттарында баштсорт хал кыныц тарихи уткэн юлына "кагылышлы документаль сыганатстарга киц юл асылыуы тарихи прозала тарихи-документаль эсэрзэрзец ижад ителеуенэ алып килііз, ижади фекерлэузэр иркенлеге теге йэки был ва кига буйынса табылган аз документаль сыганатстар нигезендэ лэ киц кулэмле романдар язылыуына сэбэп булды.

Проблема, материалдар пайланышы, язылыу манеракы йэИэтенэн берен-бере "кабатламаган, терлелеккэ дэгуэ иткэн тарихи романдар куплэп донъя куреп, бегенге башкорт эзэбиэтендэ узе бер оло куренеш тесен алганда, уларзыц жанр тэбигэтен, стиль узенсэлектэрен ейрэнеу эзэбиэт гилемендэ меііим мэсьэлэ булып калгкты. Тарихи роман проблемапы, баштса жанр терзэре кеуек ук тэрэн ейрэнеузе, тикшереузе кетэ.

Баш-корт тарихи романдарында стиль ком тел проблемаЬы, шулай ук, озэбиот пілемендо яктыртылмаган елко булып -кала кило. FGMYMOH, тарихи романдар поэтик йоЬоттон аз вйронелгон.

Тарихи романда тел-стиль мосьолоііе бик сетерекле гкуйылган. Языусы алдына хол итеузе талап иткон бер нисо проблема кал ка:

а) боронго язма документтарзы осор йвкмоткепенэ индергондо уларзы художество-стилистик йэпоттон эшкортеу, йо иИо документ тексын уз оригиналында тсулланын, осор Ьулышын бирерго ынтылыу;

б) Ігуротлонгон доуер халытс Іюйлошен сагылдырырга тырышыу — лексик архаизмдар менон эш ито белеу;

в) тарихи роман авторыныц персонаждар, образдар телен тарихи кузлектэн сыпан, уларзыц холотс-фигелено, психологияпына, торбио, белем кимолено ярашлы биро алыу проблемаЬы.

Куреуебезсо, бер нисо проблема аспектында тарихи ромапдарзы сагыштырма типологик планда анализлау, двйвмлоштереу тарихи романдыц жанр, стиль тобитотен ятстыртыу уныц усеш узенсолекторен билдолоу есен куп номо бирер ине. Телго алыыган 6GTO был жанр Ном стилгэ -кагылышлы куренешторзе бвгонгв кен кузлегенон сыгып анализлау озэбиот гилемендэ етди проблемаларзыц береііе булып тсала килэ.

Диссертадион эштен матссаты — тарихи романдарзы системалы вйрэнеп, сагыштырма-типологик анализга йолеп итеу 1юм ошо планда уларзыц жанр, стиль узенсолекторен асыу.

ТСуйылгсш максаттан сыгып тубондоге мосьолэлэрзе хол итеу талап ителэ — тарихи романдыц жанр тибы буларагк формалашыу этабын тсарау; тарихи роман тибы эсендо барлытска килгэн художестволы куренешторго игтибар итеу; озипторзец ижад принциптары, осталкгк дэрэжэлорен асы-клау, баштюрт эзэбиэте усешендо уларзыц оіюмиотен билдолоу.

Теманыц актуаллеге эзэбиэт гилемендо жанр, стиль проблемаларыныц зур і«ьізьп«1іьшьіу тыузырыуы менон ацлатыла. Повесть пэм роман мэсьэлэренэ -кагылышлы хезмэттэр айырым HFTii6apFa лайьгк.

Роман проблемаЬы буйынса тепле генэ хезмэттэр бар. Был хезмэттэр тарихи романдыц жанр буларатс формалашыу нигезен кузаллау есен куп нэмэ бирэ.

Был елкэлэ Э.Вахитовтыц «Баш-корт совет романы»1 пэм «Баш/корт прозаЬында жанр пэм стиль»2 исемле хезмэттэре зур HFTii6apFa лайыгк. Улар эзэбиэттец баш-корт прозаЬы, бигерэк тэ роман жанры буйынса озайлы эзлэнеузэренец уцышлы емештэре. Жанрзыц формалашыуы пэм усеш тенденцпялары тэрэн анализлау юлы менэн асыла.

Башгкорт прозаИыныц, шул идэптэн милли роман сыгана-ктарын юллауза галим революцияга кэзэр осорзан уте баш лай, пэм был елкэлэ ике тенденцияны куз уцында тота. Беренсенэн, автор, шэжэрэ, художестволы публицистика, нэсер, хикэйэт кеуек узенсэлекле жанрзарга игтибар итэ. Киц планлы эпик жанрзар формалашыуза, уларзыц тэбигэтен билдэлэузэ фольклорзыц зур ролен курИэтэ. Икенсенэн, автор башкорт романдары формалашыуында эзэби бэйлэнештэрзец iioFOHTohoH югары баїїалай. Галимдыц был хезмэтендэ баш корт романыныц эволюцияЬын юллау, уныц усеш этаптарын эзмэ-эзлекле анализлау баш-карыла. Кузэтеузэр тарихилы-к принцибына нигезлэнэ.

Эзэбиэтсе-галим Р.Байымовтыц роман жанры Иэм стиле проблемаїїьіна арналган «Жанр язмышы» монографик хезмэте3 зур кызы кЬыныу уята. Э.Вахитов роман жанры проблемаїїьша, уныц эволюцияЬы кузлегенэн сыгып ятсын килИэ, Р.Байымов роман тигэн жанрзыц узенец бер терле гено булмауын, терло осорза терло авторзыц ижадында тема Ьэм проблема яплнан Fbiiia тугел, форма ягынан да терлелэнеуен асы кланы. Галимдыц хезмэтендэ пэр терле тематикала пэм стиль йунэлештэрендэ 1960-70 йылдар роман жанрыныц киц эзлэнеу офогктарын юллау, форма, жанр айырмаларын тсарау, был романдарзыц hap береііенец куп я клы ижади процестагы урынын билдэлэу, традиция Ьэм новаторлы к куренештэрен асыу кеуек проблемалар анализлана.

Ул роман эволюцияпыныц тик бер формула буйынса Fbma бармауын, жанрзарзыц артабан да булгелэнеуе, терлелэнеуе мемкинлеген искэртэ. Баш корт эзэбиэтендэ тарихи роман жанр тибыныц ны-клы тамыр ебэреп, тарматсланып удеп китеуе эзэбиэтсе-галимдыц эле без идкэ алган эзэби кузэтеузэренэ квует. Куптэн тугел генэ эзэбиэттэ роман жанрыныц тарихи роман тибы тураііьінда Ііуз йереткэн булЬа к, бегенге кендэ тарихи роман тибы эсендэ барлытстса килгэн узенсэлекле художестволы куренештэрзе, жанр, стиль айырымлы ктарын теоретик я ктан ейрэнеу кенузэк мэсьэлэгэ эуерелде. Тарихи романдарзыц кубеЬенец жанр мэсьэлэпенэ арналган хезмэттэрзэн Иуц донъя куреуе проблеманыц актуаллеген арттыра.

Ьайланган теманыц актуаллеге йэнэ хэзерге тарихи романдарзыц киц массалар есен елешлэтэ тарихты танып-белеу сыганагына Ьэм кешенец рухи донъяИын байытыуга, унда уз халтшца, хал кыцдыц тарихына хермэт, патриотизм, гуманизм кеуек тойголарзы тэрбиэлэузэ кесле тэьсир яИаусы куренешкэ эуерелеуе менэн дэ билдэлэнэ. Бегенге кендэ уткэндэрзе теге йэки был языусыныц ниндэй концепциянан сыгып я-ктыртыуы эле без эйткэн мэсьэлэлэ меїшм шарт булып тора.

Тарихты ейрэнеузец методологик нигезе тирэИендэ бэхэстэр куйырганда языусыларзыц уткэндэрзец художестволы картинаИын тыузырыуза ниндэй фэнни концепцияларга таяныуы гэйэт зур тсьі?ьгк1іьшьіу тыузыра. Бегенге кендэ тарихты ейрэнеузэ марксистик — ленинсы методологияныц уз актуаллеген югалта барыуы кузэтелэ. Билдэле булыуынса, хэзер инде фэндэ тарихты ейрэнеузэ формацион алым аша тарихи процестыц усеш-хэрэкэт характеры узенсэлектэрен танып-белеу мемкин тугеллеге асыткланды, билдэлэнгэн формацион этаптарзы донъя халытстарыныц тик бер нисэ елеше генэ утеуе билдэле. Ошо кузлектэн сыгып, тарихты цивилизацион алым менэн ейрэнеу популярлашып китэ. Был алым тарихи процесты антропологик позициянан сыгып кузаллауга тсайтып -кала. Бында халыгктар ике тергэ булеп карала — традицион Иэм техноген. Был ике теркем бер-берепенэн индивидиум азатлыгын ацлау, кеше шэхесенец коллектив диктатына бэйлелек кимэле менэн айырыла. Цивилизацион алым Я клылар тарихты ейрэнеузэ экономиканы теп фактор итеп тугел, э диндэрзе, мэзэниэтте, социаль психологпяны, сэйэси системаны куз уцында тотоу меїшм тип идэплэйзэр. Гемумэн, уткэндэрзе ейрэнеу методологиякы мэсьэлэкендэ дискуссияларга урын бар.

Г.ИбраЬимовтыц соцреализм осоронда донъя кургэн«Кинйэ», К.Мэргэндец «Беркет канаты» тарихи романдарыыда тарихты художестволы сагылдырыу позициялары бегенге тарихи роман авторзары Б.Рафи ков, Г.Хесэйенов, Р.Байымов, Н.Мусиндарзыц художестволы концепцияларынан бер ни тиклем айырыла. Ьуцгы авторзарзыц ижадында баш-корт хал-кы тарихы яцыса бэйэн ителеп, яцы тертэрзэ «тергезелде». Б.Рафи ковтыц тарихи хэл-ватшгаларзы этник-философик («Ахрызаман кеткэндэ»), Г.Хесэйеновтыц эхлэтш-философик (« Канлы илле биш»), Н.Мусиндыц этник-психологик принцип-ка таянып хикэйэ итеузэре эдэрзэрзец жанр-стиль узенсэлектэрен дэ билдэлэй.

Бегенге кенго тиклем эзэбиэт шлемендэ «тарихи роман жанры» тешенсэпенэ билдэлэмэ биреузэ берзэм анытс фекер булмауы шулай ук теманыц актуаллеген арттыра.

Теманын ейрэнелеу кимэле. Донья эзэбиэте фэнендэ тарихи роман жанры проблематикаїїьша кагылышлы тепле гене хезмэттэр байтам. Тэуге тарихи роман авторзары буларатс, беренсе теоретик фекерзэр Оноре Бальзак1, А.Пушкин2 тарафынан эйтелэ. Классик тарихи романдарзыц зур тэжрибэпен В.Белинский3 теоретик йэпэттэн дейемлэштереп куя.

Совет эзэбиэте шлемендэ тарихи романдарзы анализлау буйынса бер я клы, ошо осор идеологияпына ярашлы, бай материал тупланды. Р.Мессер4, Г.Ленобль5, Ю.Андреев6, Л.Александрова7, С.Петров8, В.Оскоцкий9 кеуек эзэбиэтселэр тарихи роман жапры мэсьэлэлэрендэ билдэле теоретик булып танылдылар. Н.Н.Воробьева10 узенец тарихи роман проблемапына -кагылышлы хезмэтендэ тикшеренеузэрен социалистик диалектика формулапына таянып бапгкара. Тикшереусенец фекеренсэ, уткэндэр хэзергенец алдынгы тенденциялары кузлегенэн сыгып билдэлэнергэ Иэм баИаланырга тейеш. Хезмэттэ тарихи романдарзы анализлауза донъяны танып-белеу категорияЬы буларатс «марксистик-ленинсы тарихилытс» принцибы ижад методы системаїїьі эсендэ эстетик категорияга эуерелэ.

С.М.Петровтыц монографияііьінда совет эзэбиэтендэ 1920 йылдарзан алып 1970 йьиига тиклем донъя кургэн тарихи романдар аыализлана. Эзобиотсенец тарихи романдарзыц жанры ком стиле мосьолоііено "кагылышлы был хезмоте совет осоро озобиотте ойронеу гилемендо сойоси тешенсолорзе эстетик тешенсого оуерелдереуго ынтылыузыц асытс мисалы. Автор узенец хезмотендо тарихи романдарзы тикшереузо партиялылы к 1юм синфилы к принциптарына таяна. Ул тарихи уткондорго синфилы к кузлегенон сыгып ятсын килеп, тарихи романдарза конфликттарзыц иеррархияііьша зур урын биро. Галимдыц тарихи романдарза тарихи шэхес роленэ зур игтибар биреуе кузотело.

«60-70 йылдар тарихи романы» монографияЬыныц баш Ііузе авторы А.И.Пауткин тикшеренеузорендо аналитик фекерлоугэ естенлек биреу кузотело1. А.Пауткиндыц тарихи романдарга карата баЬаЬында синфи керош тугел, о сонготтец гуманистик йекмоткеле булыуы меїшм тип табыла. Тикшеренеусе уз хезмотендо образдар биреузо психологизм проблемаИына игтибар ито. Пауткин тарафынан ижад иркенлеге, авторзыц субъектив-индивидуаль уй-тсараштары хуплап -карты алына. Иц меішме — ул тарихи осорзэрзо художестволы осталыгк мосьололорено зур игтибар биро.

В.Оскоцкийзыц «Роман Ііом тарих»2 монографияііьшда 1960-70 йылдарзагы куп миллотле совет тарихи романыныц усеш законсалыгы кузотело. КурЬотелгон осорза ижад ителгон тарихи романдарзыц поэтик узенсолекторе, идея-тематикаЬы традициялылы к принцибынан сыгып анализлана. Тонтштсе жанр проблемаЬын -каран, тарихи Ііом тарихи-революцион романдар араЬындагы жанр сикторен билдолой. Тарихи романдыц типологик формаларын -карап, мифологик нигезго -королган тарихи-йекмоткеле романдарзы ин-кар ито. Уныц фекеренсо, роман-мифтыц образлы тобиготе принципиаль йоіюттон баш-каса булып, икенсе художестволы матссаттарга яуап биро.

Л.Александрова узенец «Совет тарихи романы»1 исемле монографик хезмэтендэ тарихи романдыц поэтикакы 1юм типологияИы мэсьэлэпен анализлауза теоретик пэм тарихи-эзэби алымдарзыц синтезына елгэшергэ ынтыла. Был хезмэттэ классификацией система пэм бер нисэ подсистемалар билдэлэнэ. Л.Александрова романды ике йунэлештэ усеусе роман типтарын: хэзерге заман пэм тарихи уткэн турапындагы романдарзы берлэшеусе тер категорияЬы тип -карай.

Композиция узенсэлеген Л.Александрова жанр узенсэлектэре менэн бэйлэп, композпцион алымдарзыц куп терле булыуын идкэртэ.

Рэсэй ФедерацияЬы кулэмендэ Ііуцгьі йылдарза донъя кургэн тарихи жанр мэсьэлэпенэ кагылышлы монографик хезмэттэр араЬынан В.А.Юдиндыц 1990 йылгы «Кеше. Тарих. Хэтер»2 китабын эйтеп утергэ мемкин. В.Юдиндыц фекеренсэ, тарихи романдыц теп ма ксаты ул тарихты танып-белеу Иэм тэрбиэ функцияларын утэу. В.А.Юдин тубэндэге жанр модификацияларын атай:

1. эпопея (хальгкеан-героик);

2. тарихи хроника;

3. роман-тикшеренеу, роман-гипотеза;

4. мемуар проза;

5. художестволы биография;

а) социаль-психологик;

б) философик;

Без телгэ алган тикшеренеуселэр (Л.Александрова, А.Пауткин, В.Юдин) хэзерге тарихи прозаныц яцы жанр формаларына йунэлеш тотоуын билдэлэне.

Беззец баплюрт эзэбиэте гилемендо тарихи романдарзыц проблемакын монографик планда анализлаган хезмэттэр ютк дэрэжэпендэ. Баигкорт тарихи романдарыныц жанр-стиль узенсэлектэре мэсьэлэпенэ тсагылышлы хезмэттэр, ниге зэ, газета-журналдарза, йыйынты ктарза басылган рецензия, баштсорт эзэбиэте тарихын кузаллау максатынан сыгып язылган мэ-кэлэлэр рэуешендэ.

Э.Вахитовтьщ без урзэ телгэ алган«Баш,корт прозаЬында жанр Ьэм стиль», Р.Байымовтьщ «Жанр язмышы» монографик хезмэттэрендэ Н.Мусиндыц «Мэцгелек урман», Г.ИбраЬимовтыц «Кинйэ», К.Мэргэндец «Беркет канаты» тарихи эсэрзэре роман жанрыныц бер тере булара к каран утелэ. Тэуге тарихи романдарга галми-теоретик баЬа бирелэ.

Филология фэндэре кандидаты Г.Гэрэева узенец «Хэзерге баштсорт прозаЬында осталытс мэсьэлэлэре»1 хезмэтендэ тарихи романдарга тукталып, Э.Хэкимовтыц «Ьауыр тсумта», «Думбыра сыцы», Б.Рафи ковтыц «ТСараЬатсал», «Ахрызаман кеткэндэ» эсэрзэренец сюжет-композиция узенсэлектэрен анализлай, характерзар бирелешендэ психологизм мэсьэлэлэрен тикшерэ.

Матбугат биттэрендэ тарихи проза ярайііьі у-к киц ятчтыртылыш тапты. Р.Рамазановтыц «Яу$а сыны К кан язмыштар» мэтсэлэЬе, Р.Хесэйеновтыц, З.Элибаевтыц «Аш ел» журналындагы гилми-эзэби кузэтеузэре тсайЬы бер тарихи романдарзыц жанр узенсэлеген асыуга йунэлтелгэн.

Й.Солтановтыц «Тарих биттэре»2 исемле мэ"кэлэЬендэ «нимэ Ьуц ул ысын тарихи роман» тигэн hopay кутэрелэ, жанрга -карата дейем теоретик фекерзэргэ гкысгкаса байкау яЬала, шулар нигезендэ эзиптец уз карашын булдырырга тырышыуы кузэтелэ.

Хэзерге эзэбиэттэ оло бер эзэби куренеш терен алыусы тарихи проза эзиптэр Ьэм э?эбиэт белгестэре араЬында тсызыу фэнни дискуссіїялар оиошоуына собоп булды. Языусылар йыйылышында «тарих 1юм эзэбиэт» мосьолоііе махсус кутэрелэ. Ошо йыйылышта яііалган сыплштарзы «Агизел» журналы редакцияпы «Эзэбиэт менон тарихтыц уз-ара менособэте» тигэн тема астында бастырып сыгара1. Р.Бикбаев, З.Шэрипова, Р.Хесэйенов, Й.Солтанов, Б.Рафггков, Я.Хамматов, Г.Хисамов Ком башка языусы, эзэбиэтселэрзец сыгыштарында эзэбиэттэ тарихты сагылдырыу, тарихи эсэрзэ документаллек пэм уйзырмалыльгк, тарихи эсэрзец тарихилыгы пэм жанрзар мэсьэлэпе кутэрело.

«Тарих пэм эзэбиэт» проблемапыныц тсуйылыуы Ьэм ягктыртылыуы йэпэтенэн З.Я.Шэрипованыц Иуцгы йылдарза донъя кургэн «Хэзерге эзэбиэттэ тарихи проза»2 исемле мэ-кэлэпе зур тшзкскпыныу уята. Эзэбиэтсе узенец был мэтолзиендз бегенге тарихи прозага киц генэ анализ бирэ, уныц усеш узенсэлектэрен билдэлэй, «тарихи йекмэткеле эзэбиэт» пэм «тарихи эсэр» тешенсэлэренэ асытслытс индерэ. З.Шэрипова хэзерге тарихи прозала базьгкланган ижад алымдарын курИэтеп китэ:

1. Тарихи сытанатстар нигезендэ, тарихи эзэбиэт талаптарына ярашлы рэуештэ ижад итеу (Г.Хесэйенов ижады);

2. Тарихи фактты тулыпынса ижади уйзырмага кусереу (Э.Хэкимов);

3. Тарихты асытслау, тарихи факттарзы тикшереу есен эзэби ижад ысулдарын файзаланыу (Й.Солтанов, С.Гэллэмов);

4. Реконструктив алым (Б.Рафи-ков ижады);

5. Детектив жанр талаптарынан сыгып ижад итеу;

6. Биографик эзэбиэт тсанундары буйынса ижад итеу;

7. Художестволы публицистика алымы менэн ижад итеу (Р.Шафи Ков);

Хэзерге тарихи прозала ижад ысулдарын классификациялау эше эзэбиэт гилемендэ З.Шэрипова тарафынан тэулэп аттсарылды.

Без -каран уткон монографик хезмэттэр, рецензия, мэ-кэлэлэр баш-корт тарихы романдарында жанр 1юм стиль проблемаїїьш ейрэнеугэ юл аса.

Методологии нигезе пэм тикшеренеу методикакы. Без узебеззец эзлэнеузэрзэ бегенге кен эзэбиэт гилеме талаптарынан сыгып, сагыштырма-тарихи пэм эстетик анализлау методтарын нигез итеп алды-к. Шулай ук эзэбиэтте тарихи-функциональ ейрэнеу методын -кулланыузы ла ма-ксат-ка ярашлы тип тапты-к.

Эзэбиэтте тарихи-функциональ ейрэнеу художестволы эсэрзец узгэреусэн социаль-мэзэни контекста -кабул ителешен -карауга нигезлэнэ1.

Эшебеззэ билдэле баш-корт, рус эзэбиэте гилеме белгестэренец: Э.Вахитов, Р.Байымов, В.Г.Белинский, Ю.Андреев, С.М.Петров, Г.Ленобль, В.Оскоцкий, Л.Александрова хезмэттэре -кулланылды.

Тикшеренеузец материалына килгэндэ, Иайлап алыу принцибына естенлек бирелэ. Жанр усешендэ меїшм роль уйнаган, йэки айырым куренештэрзе билдэлэрзэй совет пэм хэзерге осор эзэбиэте тарихи романдары Ііайлап алынды.

Гилми яцылыгы тарихи романдарза жанр пэм стиль проблемапыныц тэуге тап-кыр системалы ейрэнеугэ йэлеп ителеуе был диссертацияпыц теп яцылыгы. Беззец гилми эштэ тарихи роман жанры проблемапына -кагылышлы теоретик пыгымталар дейемлэштерелэ, жанрзар мэсьэлэИе тарихи-художестволы концепциялар эволюцияИы менэн бэйлелектэ тикшерелэ.

Диссертацияныц практик эИэмиэте тубэндэгелэрзэ сагыла:

а) тикшеренеузэр тарихи роман проблемаїїьі тэцгэлендэ белемдэрзе кицэйтэ тешэ;

б) кузэтеузэрзе пэм пыгымталарзы алда жанр пэм стиль проблемаЬын ейрэнгэндэ -кулланырга мемкин;

в) диссертацноп эш материалы!! югары укыу иорттарында махсус курс Ьом махсус семинар дорестореп уткореузо файзаланырга мемкин; моктэп, вуз угкыусылары языусылар ижадын ейронгондо гкуллана ала.

Похожие диссертации на Истоки и развитие башкирского исторического романа