Электронная библиотека диссертаций и авторефератов России
dslib.net
Библиотека диссертаций
Навигация
Каталог диссертаций России
Англоязычные диссертации
Диссертации бесплатно
Предстоящие защиты
Рецензии на автореферат
Отчисления авторам
Мой кабинет
Заказы: забрать, оплатить
Мой личный счет
Мой профиль
Мой авторский профиль
Подписки на рассылки



расширенный поиск

Поэтика произведений Гумера Баширова Рашитова, Назифа Мухлисулловна

Поэтика произведений Гумера Баширова
<
Поэтика произведений Гумера Баширова Поэтика произведений Гумера Баширова Поэтика произведений Гумера Баширова Поэтика произведений Гумера Баширова Поэтика произведений Гумера Баширова
>

Диссертация - 480 руб., доставка 10 минут, круглосуточно, без выходных и праздников

Автореферат - бесплатно, доставка 10 минут, круглосуточно, без выходных и праздников

Рашитова, Назифа Мухлисулловна. Поэтика произведений Гумера Баширова : диссертация ... кандидата филологических наук : 10.01.02 / Рашитова Назифа Мухлисулловна; [Место защиты: Татар. гос. гуманитар.-пед. ун-т].- Казань, 2010.- 159 с.: ил. РГБ ОД, 61 11-10/283

Содержание к диссертации

Введение

Икенче булек Г. Бэширов эсэрлэренец поэтик экирлеге 13

Г. Бэширов эсэрлэренец текст тукымасында халык авыз иж;атыныц сэнгатьчэ чаралары 26

2.1. Мэкаль-эйтемнэрнец кулланылыш узенчэлеге 31

2.2. Халык уцырлары, такмаклар, монээкэт Ьэм бэетлэрнец эстетик вазифасы 45

2.3. Сэнгать алымы буларак легенда-риваятьлэр Ьэм экиятлэр.61

Вченче булек Г. Бэширов эсэрлэрендэ поэтик экирлек тудыруда этнографик элементларныц роле 71

Дуртенче булек . Г.Бэширов іщатьіньщ стилистик узенчэлеклэре 89

4.1.Мэгънэ эчтэлегендэ эмоциональ-экспрессив Ьэм стилистик тесмере булган образлы суз Ьэм сузтезмэлэрнец сурэт ясау узенчэлеге 90

4.2. Поэтик чара буларак мэгънэ эчтэлегендэ эмоциональ экспрессив тесмер булмаган суз Ьэм сузтезмэлэр 127

Иомгак 138

Файдаланылган эдэбият исемлеге 148

Введение к работе

Исследование национальной литературы в тесной связи с историческими условиями жизни народа, его фольклором, мифологией и религией является одной из важнейших задач современной литературоведческой науки.

Актуальность исследования. Творчество народного писателя Татарстана, классика татарской литературы XX века, Гумера Баширова составляет золотой фонд культуры татарского народа. Это писатель, который тщательно изучал и хорошо знал национальные обычаи и традиции, описывал их в своих произведениях исключительно достоверно, в мельчайших подробностях, красочно и одновременно доступно. Он достиг высокого мастерства в изображении героев, обладающих яркими национальными чертами характера, в национальной духовной среде.

Образы героев являются яркими представителями своей нации, живущими в соответствии с национальными обычаями и традициями на фоне прекрасной природы родного края. Все это в произведениях Г.Баширова направлено на достижение строго определенной цели: показать, каким бесценным богатством наделен татарский народ и как важно все это сберечь и передать будущим поколениям. Эта идея воплощается автором при помощи своеобразных художественных средств. Благодаря ясности и прозрачности стиля изложения, мастерству художественного воплощения образов, точности выразительных средств,' произведения Г. Баширова приобретают огромную силу воздействия.

Критики, которые в той или иной мере касались творчества Гумера Баширова, единодушно отмечали, что он поднял искусство татарского литературного слова на самую высокую ступень. Известный ученый-литературовед, критик Т. Н. Галиуллин следующим образом охарактеризовал творчество Г. Баширова: «Произведения патриарха татарской литературы Г.Баширова всегда привлекают ясностью цели. В татарской прозе есть понятие «тропа Баширова». С помощью этой тропы все основные силы современной татарской литературы сумели найти свой собственный путь в литературе. Несомненно, что новый век также не обойдет стороной творчество Баширова, опираясь на его достижения, мы сможет завоевать новые высоты»1. Творчество Гумера Баширова, автора множества рассказов, повестей, романов, всегда привлекало внимание литературных критиков, но в их работах, как правило, в основном рассматривались особенности структуры произведений, сюжет, композиция, система образов, идейно-тематическое содержание, в то время как поэтика прозы Г. Баширова рассматривалась' весьма поверхностно. До сих пор не проводилось исследований, в которых

1 Галиуллин Т.Н. Шэхесне гасырлар тудыра. - Казан, 2003. - Б. 30-31

присутствовал бы целенаправленный и системный анализ произведений Г. Баширова с точки зрения поэтики.

А между тем «тропа Баширова», которая помогает писателям нового поколения найти свой путь, свою «тропу», образовалась во многом именно благодаря своеобразному языку, стилю, художественным средствам - поэтике писателя. Этим и определяется наше обращение к монографическому, систематизированному исследованию поэтики прозы Г. Баширова, включающее оценку вклада автора в развитие татарской литературы и татарского литературного языка. Именно это определяет актуальность выбранной темы исследования.

Степень изученности темы. Как уже отмечалось выше, комплексного исследования поэтики прозы Г. Баширова на сегодняшний день в критической литературе не существует. Отдельные краткие замечания и наблюдения по этому вопросу встречаются в работах многих критиков, например, в работах Г. А. Ахунова, И.Б. Башировой, Т.Н. Галиуллина, М.Г. Залялиевой, Л.И. Мингазовой, С.Ш. Поварисова, Р.Х. Сверигина, Ф.М. Хатипова2. Критики обращают внимание на очень серьезное отношение писателя к использованию художественных приемов, изобразительных средств и лексическому богатству татарского литературного языка в целом. Например, М.Залялиева отмечает: «У писателя есть свой голос, собственное видение. Он излагает свои мысли неспеша, размеренно ведет свое повествование. Стиль писателя характеризуется насыщенностью остроумными и образными выражениями, взятыми из произведений устного народного творчества, что делает описание чувств героев простым и в то же время проникновенным»3.

Г.А. Ахунов отмечает, что Г. Баширов в произведениях устного народного творчества нашел источник мастерства, неисчерпаемые возможности языковой образности, способные оказывать глубокое эмоциональное воздействие на читателя4. «Как бы то ни было, - пишет

2 Ахунов Г.А. Жир Ьэм кунел жылысы // Эдэби язмышлар. - Казан, 1970. - Б. 41-
64; Баширова И.Б. Ждцегэн чишмэ моды...- Казан, 1995. - Б. 1; Галиуллин Т.Н.
Илпам чишмэлэре. - Казан, 1988. - Б. 365; Галиуллин Т.Н. Г.Бэширов «Намус»
романы // Мэгариф. - 1994. - № 6. - Б. 21-22; Жэлэлиева М. / Гомэр Бэширов. -
Казан, 1959- Б. 107; МинЬажева Л. И. Халык ижатыннан кеч алып // Казан
утлары. - 2000. -№ 3. Б. 13-14; Поварисов С.Ш. Тел - кунел кезгесе. - Казан, 1982.
- Б. 160; Сверигин Р.Х. Кунел гузэллеген курэ белгэн эдип // Мэгариф. - 2001. - №
1- Б. 34-35; Сверигин Р.Х. Яна герой Ьэм яна алымнар: Эдэби тэнкыйть
мэкалэлэре. - Казан, 1985. - Б. 117; Хатипов Ф.М. Кунел хэзинэлэрен ачканда //
Казан утлары. - 1983-№6. Б. 140-146

3 Жэлэлиева М. / Гомэр Бэширов. - Казан, 1959. - Б. 45

4 Ахунов Г. Туган як Ьэм гузэллек жырчысы // Бэширов Г. Эсэрлэр. - Казан, 1981.
-1Т.-Б. 12

литературовед И.Б.Баширова, - писать раздумывая, - это приём художественного изображения реальности, известный только самому Г. Баширову»5.

Таким образом, встречающиеся в литературе высказывания по поводу художественного мастерства писателя имеют общий характер. В то время как нам для достижения поставленной в работе цели необходимо подвергнуть глубокому анализу художественные приёмы, способствовавшие созданию Г. Башировым высокохудожественных произведений. Для достижения этой цели представляется очень важной точка зрения известного литературоведа Ю. Г. Нигматуллиной, которая в одной из своих работ предлагает своеобразную иерархическую модель деления литературного произведения на структурные части, и на первое место в этой иерархии она ставит поэтику, включая в это понятие ассоциации, систему тропов и литературный язык 6. В связи с чем работа Ю.Г.Нигматуллиной «Методология комплексного изучения художественного произведения» послужила теоретической базой для нашего исследования.

Объект исследования - произведения Г. Баширова, созданные как в ранний, так и поздние периоды творчества. При этом наряду с известными произведениями крупной формы, такими как романы «Намус» («Честь») (1970), «Жддегэн чишмэ» («Семь ключей Алтынбикэ») (1977), «Гыйбрэт» («Поучительный урок») (2000), были рассмотрены и произведения менее крупного плана, как повести «Туган ягым - яшел бишек» («Зеленая колыбель - родная сторона») (1973), «Сиваш» (1933), а также рассказы «Эни» (Мама») (1935), «Урман, шаулый» («Лес шумит») (1938), «Кунак егет» («Нежданный гость») (1940), «Кетелмэгэн очрашу» («Неожиданная встреча») (1941), «Сержант Хэйруллин» («Сержант Хайруллин») (1941), «Шулай бер кенне» («Однажды») (1942), «Гармунчы егет» («Гармонист») (1942), «Китапчы бабай» («Старик книготорговец») (1978), «Сарут» (Пырей) (1981) и др.

Объектом исследования является поэтика произведений Гумера Баширова.

Предмет исследования - особенности стилистической и семантической поэтики произведений Г. Баширова.

s Бэширова И.Б. Жидегэн чишмэ моны... - Казан, 1995. — Б. 11

6 Нигматуллина Ю. Г. Методология комплексного изучения художественного

произведения. - Казань, 1976. -С. 24

Цель работы - определение разновидности поэтических средств, использованных в произведениях Г. Баширова, созданных в 30-90 годы XX века. Выявление индивидульных особенностей мастерства писателя.

Для достижения поставленной цели были сформулированы следующие задачи:

- изучить художественные особенности произведений Г.
Баширова;

- классифицировать поэтические функции фольклорных элементов
в произведениях Г. Баширова;

дать систематическое описание поэтических функций этнографических элементов в произведениях Г. Баширова;

выявить поэтические функции слов и словосочетаний с эмоционально-экспрессивной смысловой окраской и без эмоционально-экспрессивной смысловой окраски, использованных в тексте произведений Г. Баширова.

Методы исследования. В работе используются следующие исследовательские методы:

- культурно-исторический метод: поэтика произведений Г.
Баширова рассматривается в контексте исторических процессов
указанного периода;

культурологический метод, который рассматривает культуру как источник знаний о природе, обществе, эмоционально-волевом и ценностном отношении человека к окружающим людям, труду, общению и т.д.;

этнический метод, который основывается на том, что все народы имеют свои национальные традиции, менталитет, культуру, национально-этническую обрядность, обычаи, привычки.

Научная новизна работы. В данном исследовании предпринят комплексный анализ особенностей использования Г. Башировым выразительных языковых средств, образующих поэтику произведения и придающих индивидуальные черты стилю писателя. В данной работе, были также рассмотрены образцы устного народного творчества и элементы этнографии, использованные в качестве поэтических средств, что позволило выявить индивидуальные особенности поэтики произведений Г. Баширова и определить вклад писателя в развитие татарской художественной литературы и татарского литературного языка.

Теоретическую и методологическую базу исследования

составляют основные положения, содержащиеся в трудах М.М. Бахтина, В.В. Виноградова, А. П. Квятковского, А.А. Леонтьева, Р. Якобсона, И.Б. Башировой, М.Х. Баширова, Т.Н. Галиуллина, Ф.Г. Галимуллина, Х.Р.

Курбатова, Ф.М. Мусина, Й.Г. Нигматуллиной, Ф.С. Сафиуллиной, В.Х. Хакова, Ф.М. Хатипова, Р. Якобсона и др.7.

Практическая значимость работы. Полученные в ходе данного диссертационного исследования результаты могут быть использованы при изучении творчества Гумера Баширова в вузах и средних учебных заведениях в курсе татарской литературы, при чтении курса по стилистике и поэтике прозаических произведений татарской литературы, при подготовке спецкурсов по творчеству Г. Баширова, при составлении программ и учебных пособий по татарскому языку и литературе.

Апробация результатов исследования. Основные результаты проведенного исследования отражены в докладах, представленных на научно-практических конференциях в ТГГПУ и ИЯЛИ им. Г.Ибрагимова, а также опубликованных в печати пяти статьях, одна из которых в журнале, рекомендованном ВАК РФ.

На защиту выносятся следующие положения:

  1. Поэтику произведений Г.Баширова можно назвать поэтикой эстетики: она включает в себя в качестве основных понятий, такие как честность, уважение к природе, отношения между людьми, построенные на любви и преданности.

  2. Поэтика творчества Г.Баширова отражает героизм, мужество татарского народа как его специфические национальные качества.

  3. Писатель в своем творчестве затрагивает проблему поэтики труда, обращая при этом особое внимание на внутреннюю культуру,' нравственность и красоту человека труда, его мастерство и честолюбие.

  4. Поэтика творчества Г.Баширова неотделима от этнографии. Важнейшее место в его произведениях занимают такие элементы материальной культуры татарского народа, как национальный костюм, прошедший длинный путь совершенствования от простого к сложному;

7 Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. - Москва, 1963; Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. - Москва, 1975; Квятковский А.П. Поэтический словарь. - Москва, 1966; Леонтьев А.А. Исследования поэтической речи. - Москва, 1968; Якобсон P.O. Вопросы поэтики. - Москва, 1987; Галиуллин Т.Н. Эдэбият - хэтер хэзинэсе. - Казан, 2008; Баширова И.Б. Суз белэн сурэт ясау. - Казан, 1974; Бакиров М.Х. Шигьрият бишеге: Гомумтерки поэзиянеи яралуы Ьэм ин борынгы формалары. - Казан, 2001; Галимуллин Ф.Г. Инешлэр Иделгэ кушыла. - Казан, 1985; Галимуллин Ф.Г. Эстетика Ьэм социологизм: 20-30 еллар татар эдэбиятында эстетика кануниарыньщ Ьэм социологизм талэплэренен узаРа монэсэбэте. - Казан,1998; Далгат У.Б. Литература и фольклор. - Москва,1981; Курбатов Х.Р. Татар теленец лингвистик стилистикасы Ьэм поэтикасьг. - Казан, 2002; Нигматуллина ЮТ. Методология комплексоного изучения художественного произведения. - Казань, 1976; Сафиуллина Ф.С. Текст тезелеше. - Казан, 1993; Хаков В.Х. Кучерелмэ мэгънэдэге сузлэрнен куллану узенчэлеклэре. - Казан, '. \912; Хатипов Ф.М. Эдэбият теориясе. - Казан, 2002.

ювелирные украшения как показатель материального и общественного положения семьи.

  1. Особое место в поэтической картине мира Гумера Баширова занимает книга, которая отражает менталитет татарского народа и выступает символом знаний, главным звеном драгоценной цепи, связующей поколения.

  2. Поэтика творчества Г.Баширова несет в себе огромный заряд жизнеутверждающей силы, основанный на богатом и выразительном языке автора, яркой образности произведений, простоте и прозрачности стиля изложения, воплощении духа народа.

Структура диссертации. Диссертация состоит из введения, четырех глав, заключения и списка использованной литературы.

Г. Бэширов эсэрлэренец поэтик экирлеге

Эдэби эсэр аерым бер авторньщ иждт жимеше, эмма ул узенэ кадэрге традициялэргэ нигезлэнеп барлыкка килэ Ьэм узеннэн соцгыларга иждди жирлек эзерли. Димэк, язучы яцаны тудыру юлында традициялэргэ нигезлэнэ — нинди жанрга мерэжэгать итуенэ бэйле рэвештэ, элеге жанр очен калыплашкан кануннарга буйсына, образ, тээсирлелек тудыру юлында да аца кадэр тудырылган сурэтле гэдэлэндеру чараларына мерэжэгать итэ. Эмма Ъэр язучы моца ижади якын килэ, традициялэрне саклаган хэлдэ, уз талантыннан файдаланып, кабатланмас бизэклэр белэн баета, калыпланган традициялэрне устеругэ узеннэн зур елеш кертэ.

"Эдэби эсэрлэрнец тезелеше пэм аларда файдаланылган эстетик чаралар системасы хакындагы фэннец поэтика"1 дип аталуын истэ тотканда, димэк, пэр язучы эсэрлэренец поэтикасы традицион поэтикага Ьэм аныц талантына, элеге жирлектэ яцаны тудыра алу сэлэтенэ бэйле.

Поэтикага эдэбият фэненец бер олеше итеп Караганда, терминына болай кыскача гына билгелэмэ биру мэсьэлэне нык гадилэштеругэ китерер иде. Ул шактый катлаулы, гасырлар дэвамында донья эдэбияты мэйданында куп авторлар тарафыннан барлыкка китерелгэн. Мэсэлэн, Аристотельнец "Поэтика", Ьэм гарэплэрдэн эл-Фарэби, Ибн эл-Меътэзза, Эл-ОКапиз кебек дистэлэгэн авторларныц хезмэтлэре, Н. Буалоныц 1674 нче елда язылган "Поэтик сэнгать"е Ьэм башка хезмэтлэр птуныц ачык мисалы.

Фэнни трактатларда стилистиканы да еш кына поэтика яисэ риторика дип атап йерткэннэр. 90 нчы елларда поэтика фэне, аныц местэкыйльлеге, стилистикага монэсэбэте ныклап ойрэнелэ башлады, мэсьэлэгэ галимнэр тарафыннан терле карашлар белдерелде. Х.Р.Курбатов поэтиканы макропоэтика (эдэби) Ьэм микропоэтика (лингвистик) терлэренэ булэ Ьэм соцгысыныц стилистика алымнарыннан файдалануын эйтэ1. В.В.Виноградов: "поэтика стилистика белэн бары тик якынлаша гына, аца керешеп китми. Поэтика терле типтагы сэнгатьле суз структураларын узенчэлекле бетен берэмлек буларак тарихи рэвештэ формалашуларын тикшерэ" , - ди. А. Квятковский узенец "Поэтик сузлеге" ндэ поэтикага тубэндэге билгелэмэне бирэ: "Поэтика (грек теленнэн - поэтик сэнгать) - эдэби эсэрнец тезелеш формалары турындагы фэн" . Поэтиканы ике яклы (мемкин булса — дурт яклы), ягъни тел, эдэбият, тел тэнкыйте, эдэби тэнкыйть чиклэрендэ очрашкан дисциплина дип атаучылар да бар.

Поэтикага тагын да ачыграк билгелэмэ филолог Роман Ингарден тарафыннан бирелэ: "Беренчедэн, - ди ул, - поэтика пэртерле язма эдэбиятны тугел, э бэлки сэнгать эсэрлэренец генэ тезелешен тикшерэ. Икенчедэн, поэтика узенец тикшеру материалын пэм мисалларын аерым сэнгать эсэрлэреннэн алса да, ул аныц индивидуаль узенчэлеклэрен тугел, бэлки алардагы гомуми алымнарны ейрэнэ; мондый максат сэнгать эсэрлэре типларын Ьэм алардагы стилистик узенчэлеклэрне ейрэнуне дэ уз эченэ ала. вченчедэн, поэтика узенец игътибарын барыннан да бигрэк сэнгать эсэрлэрендэге гомуми алымнарга юнэлдерэ, моныц максаты - сэнгать эсэренец эстетик кыйммэтен ачу. Дуртенчедэн, поэтика узенец тикшеренуендэ поэтик, стилистик очраклыклар белэн канэгатьлэнеп калмаска тиеш, - сэнгать эсэренец яки аларньщ терлэренец теге яки бу тарихи узенчэлеклэре искэ алынырга тиеш"4.

"Поэтика — эдэби эсэрлэрдэ сурэтле гэудэлэндеру чаралары системасы турындагы фэн; эдэбият белеменец иц елкэн Ьэм местэкыйль тармакларыннан берсе. 1) Сузнец кицэйтелгэн мэгънэсендэ поэтика эдэбият теориясе белэн туры килэ. 2) Киц таралган таррак мэгънэсендэ поэтика — "эдэбият теориясе"нец стилистика, сюжет тезелеше мэсьэлэлэре карала торган булеге. 3) Еш кына бу термин аерым язучы иждтындагы (мэс., "Тукай поэтикасы"), аерым жанрныц ("роман поэтикасы") пэм хэтта билгеле бер методныц (мэс, "реализм поэтикасы") художество узенчэлеклэрен ейрэнугэ карата кулланыла"1- дип яза эдэбият белеме сузлеге поэтикага ацлатма биреп. Болардан чыгып, без узебезнец хезмэттэ поэтика тешенчэсенец чиклэрен билгелэп куябыз. Г. Бэширов эсэрлэренец поэтикасы дигэндэ без бу авторныц эсэрлэрендэ сюжет кору узенчэлеклэрен, эсэрлэрнец идея-эстетик яцгырашын тудыручы сурэтлелек чараларын пэм бу чараларныц традицион ж,ирлеге пэм новаторлык куренешлэре турында фикер йертэчэкбез.

Билгеле булганча, пэр язучы иждт эшенэ билгеле бер эзерлек утеп килэ, бу теоретик белем генэ тугел, тормыш тэжрибэсе, тупланган материал, рухи хэзерлек тэ. Шуца курэ язучыныц поэтик осталыгын анализлауга керешкэнче, аныц ижатка килу юлына игътибар иту, язучыныц ижтимагый карашлары, ул формалашкан ж,ирлеккэ кыскача гына кузэту ясау, пичшиксез, кирэкле эш булып тора.

Г. Бэширов эдэбиятка олы тэжрибэ туплап, тормышныц терле якларын, ачысын да, течесен да татып караганнан соц гына аяк баса.

Эдэби деньяга соц кереп китуен эдип болай ацлата: "Моца кадэр укыган китапларым буенча мин язучыларны бетенлэй башкача куз алдына китерэ идем. Минем хыялымда алар тормышныц вак-тоягеннэн, андый бизэну пэм ясанулардан бик югары торучы ниндидер гали затлар, пэйгамбэрлэр шикелле беек акыл иялэре, купне кургэн, ифрат бай тормыш тэжрибэсе туплаган аксакаллар кебек кешелэр иде. Шуныц остенэ безнец шикелле гади кешелэр генэ булсалар, суз кече белэн башкаларны шулай сихерли алырлар идемени?! Шулай бер келдерергэ, бер елатырга гади кешенец ничек кулыннан килсен? Монысы инде, минем чын куцелдэн уйлавымча, экиятлэрдэге тылсым, дин китапларында языла торган могжиза сьтман ниндидер чиктэн ашкан бер куэт булырга тиеш иде.

Матур здзбіїят пэм сэнгать эсэрлэрен.энэ шулай чиктэн тыш яратуу.юк, алай гына тугел, эдэби образларга бетен яшьлек дэрте белэн чын куцелдэн гашыйк булу аларны иждт итучелэргэ сэмави бер кечкэ табынган кебек табыну — минем язучы булып китуемэ теп этэргечлэрнец берсе шул булмадымы: икэн?

Эмма эдэбиятка шулай чамадан тыш соклануда, аны буй житмэслек изге нэрсэ итеп карауда, дересен генэ эйткэндэ, минем холкыма хае бер йомшак як та кабатланды, хискэ бирелеп, чамасыз мавыгып киту, идеаллаштыру да булды шикелле. Менэ шул нэрсэ ихтыярымны тышаулащ иж;ат кыюлыгымны бастырып, байтак вакытка кадэр эдэбиятка кереп китудэн тыебрак торды булса кирэк" , - ди эдип.

Китапка хермэт, халык авыз иж;атыныц искиткеч зур хэзинэсенэ олы мэхэббэт тэрбиялэнудэ, элбэттэ, язучынын, узенэ генэ хае, бэхетле дэ Иэм шактый авырлыклар кичеруе белэн катлаулы да булган язмышы да зур этэргеч булган. Бу гаилэдэге китап сузёнэ, гыйлемле кешегэ карата олы ихтирам, елкэннэр сузен, аларныц акыл-тэжрибэсен хермэт итэргэ ейрэнудэн ук башлангандыр. Авылда кич утырганда бергэлэшеп китап уку, авылдан-авылга йереп тегуче ярдэмчесе булып эшлэгэндэ терле гаилэлэрдэ булыщ аларныц; уен-келкесен, ж;ор сузен, моцлы щ 1рларын, кызыклы хэллэрен — гомумэн халыкньщ ж;анлы сейлэмен,. яшэу рэвешен кузэту дэ эзеез узмагандыр. Татар гаилэлэрендэ китап шурлегендэ берничэкитап була, булачак язучы борынгы эдэби ядкярлэр белэн дэ шулар аша якыннан таныша. Мэсэлэн, шул вакытларда ук ул, "Сеембикэ" бэетен табып, ейрэнеп, узенец дэфтэренэ кучереп куя; Бу тырышлыгы аныц халык иж;атын щыю, аны туплау буенча тэуге адымы дип эйтэ алабыз. Соцрак булачак эдип халык авыз юкаты белэн ныклап шегыльлэнэ башлый. Халык шкатына мэхэббэт, аныц асылын тирэнтен тешену язучыныц терле елларда язылган мэкалэлэрендэ дэ чагылыш таба.

Халык уцырлары, такмаклар, монээкэт Ьэм бэетлэрнец эстетик вазифасы

Татар халкыныц жыр хэзинэсе узенэ курэ зур бер тарих ул. Анда без ерак гасырлар авазын да, килер кеннэр тавышын да ишетэбез. Дыр сэнгатьчэ самимилек Ьэм нечкэлек белэн кеше куцеленец иц тирэн якларын яктырта. Дырда кешенец ижтимагый уйлары да, конкуренте, гаилэ менэсэбэтлэре дэ, яшь гомер, мэхэббэткэ бэйлэнешле хис тойгылары да — куцелендэге барлык кичерешлэре дэ чагылыш таба. Халкыбызныц куренекле шагыйре Г. Тукайча эйткэндэ, халыкныц бай "халэте рухиясе" "бертерле сихерле кезге"дэге кебек куз алдына баса.

Ж ырныц кеше тормышындагы ролен халык узе дэ тирэнтен ацлый. Ул аны юлдашы, сердэше, сабак Ьэм васыять дип атый. "Дыр — эшнец камчысы", "кей — куцелнец моцы" дигэн халык эйтемнэре жырныц асылын ацлауга ярдэм итеп тора. Э инде халык жьгрларыннан алынган сеземтэлэр, аларга салынган рухи экегэр узененец эстетик тирэнлеклэре белэн эдэби эсэрнец идеясенэ кушылып китсэ, геройлар авызынан яцгырап аларньщ эчке халэте, язмышы, бэхет-шатлыгы, кайгы-хэсрэте белэн урелсэ, бу инде нур естенэ нур була. Алар, берсен-берсе тулыландырып, яна балкыш тудыра.

Халкыбыз хэзинэсенец затлылыгын, тэмен пэм кадрен бик тирэнтен ацлап эш йертуче Г.Бэширов эсэрлэрендэ халык экырларына аерым урын бирэ, ул алар ярдэмендэ эсэрлэрен узенчэ нэкышли, рухи яктан баета, укучыныц иц нечкэ куцел кылларына кагыла, хис-кичерешлэрен уята, уйландыра пэм моцландыра. Шуныц белэн укып килгэн эсэр зканлана, укучы ирексездэн узен шул вакыйгалар эчендэ хис итэ, куцеленэ моц тулып, ул узе дэ кейли башлый. Щыр эсэр тукымасына шул кадэр керешеп урелеп китэ, бу урында башка бер жыр булуын, яки экырдан башка гына кузалдына китеру дэ мемкин тугел. Ул нэкъ шушы эсэр, пэм нэкъ шул герой тарафыннан тудырылган жыр кебек кузаллана. Менэ шундый уцышлы мисалларныц берсе "Сиваш" эсэренннэн. Ач, туцган, авыр сугыш кирэк-яракларын иценэ салган, эмма узлэренец жицэчэгенэ пэм бу жинугэ узенец пичшиксез кирэклегенэ ышанган, шул ышаныч белэн илле чакрымлап араны экэяулэп баручы Шэмсинец куцел кичерешлэре, аныц куцел моцы, эчке телэклэре: "Ул хэзер ялгыз, ул хэзер эллэ кайларда; аныц туган яклары бик ерак калган идеинде...

Шэмси, бара торган кеенэ башын чайкый-чайкый, куцеленэ килгэн экырны кейлэп жибэрде:

Йвгереп китэрдэй булам,

Кайтып эщитэрдэй булам,

Кичке салкын щиллэрдэ,

Туган-ускэн иллэргэ шул,

Туган-ускэн иллэргэ... Их! Ничек итептер менэ, куз ачып йомган арада, авылга кайтырга иде дэ, Киек тавы башыннан торып, жырлап экибэрергэ иде. Судан кайтучы кызлар бер аягын баскач, икенчесен атларга онытып, яшь киленнэр сыер савуларын булеп,. карт-корылар куллларын колакларына куеп рэхэтлэнеп тыцласыннар иде. Ишетсеннэр иде дэ моцланып, зкырлаучыныц тавышын танып хэйран калсыннар иде. "Энекэём, Шэмси кайткан! Шэмси тавышы бит бу!"-дип Нэсимэ йегерепчыксыниде." (4т., 116.)

Бу зкырда туган ягыннанбик еракта, авыр солдат хезмэтендэ булган Шэмсинец иц зур телэге дэ, жырныц башкаларга тээсир кече дэ бик« матур ачылган. "Щыр берэуне дэ битарафкалдырмый, яше-карты аны хэзер тотып ала, бэтен эшен онытып аца колак сала. Дыр мэхэббэт ж,еплэре белэн бэйлэнгэн ике куцелне кавьіштьіраі Эмма автор жырны сайлауда бик сизгер, Шэмси ечен жырныц иц отышлысын сайлый. Ул аца сагыну, мэхэббэт темасына караган бик куп матур куплетлар да таба алган булыр иде. Юк! Шэмсинец йерэгеннэн бэреп чыкканиц тирэн хисне, иц беренчел телэкне гэудэлэндерэ алмас иде шул бу щыр: Туган жирдэн еракта билэп алган сагыш - ул анда эйлэнеп кайту омете. Киек тавы да, су юлындагы матур кызлар да, жднга якын, бердэн-бер? сейгэн ярі да Туган якта гына! F. Бэширов. менэ шуны ачып сала алырлык жырны бик сизгер тоемлаган, аныц отышлылыгы да шунда.

Ромумэн, Г.Бэшировныц башка эсэрлэрендэ дэ геройларныц туганнардан, туган яктан аерылу сагышы,- жьір белэн урелеп; бирелгэн. Бу чынбарлыкныц эсэрдэ гэудэлэнеше дияргэ кирэктер. Аерылудан куцеленэ сагыну сагышы тулган кеше зкырламый ничек тузсен. Шуца да бит алар татар-халык иж;атыныц аерым бер елешен тэшкил итэ. Автор менэ шул байлыктан бик телэп файдалана, эсэрлэренэ матур бизэкести:

Китэм инде, китэм инде.

Китэм инде каласыз.

Киткэннэрне онытмагыз,

Кош та онытмый баласын, — дип моцлана аныц туган ягын калдырып китучесе. Икенче юлы инде ул хэвефлэнеп:

Бакча артларымда салкын чишмэ, Иртэлэрен торып юынам.

Газиз башкажарым, ш, сау булса,

Бер кайтырмын диеп юанам.

Болыннарда елкы квтуе,

Ай, авыр ла аерылып китуе... , — дип жырлый.1 Шундый ук тегэл сизгерлек белэн сайланган халык жырларын Г. Бэшировныц башка эсорлэреннэн дэ куплэп курсэтергэ була. Мэсэлэн, "Намус", "Туган ягым — яшел бишек", "Ждцегэн чишмэ" эсэрлэре, аерым хикэялэре бу яктан ифрат матур бизэлешле. Гомумэн, Г. Бэширов эсэрлэрендэ халык жырлары, саф сулы чишмэнец салмак агымлы олы елгага кушылып, узенэ бер тэнне рэхэтлэндерэ торган эчке- агым хасил иткэне кебек, укучьшьщі жанына утеп кереп, тагын да тирэнрэк хис-тойгылар деньясына яшэтуче агым тудыра. Алар арасында халкыбызныц йерэк ярасыннан саркып чыккан, моцлы озын койлэр дэ, шаян, тертмэ такмакларда бар. Уен, йола жырлары да аерым бер урын алып тора. Автор жырларыныц-халык арасында киц таралганнарына мерэжэгать итэ. Бу да аныц уйлап сайлаган алымы, пэркемнец уз кичерешлэренэ бэйле рэвештэ куцеленнэн генэ булса да, кейлэп йергэн жыры, колак ишетмэгэн башка бер жырга Караганда, утемлерэк тэ, ацлаешлырак та бит. Язучы шуныц белэн геройныц хис кичерешлэрен пэркемгэ якынайта. Эйтик, "Намус" романында сугыш афэтлэрен уз ицендэ татып, шул авырлыкларны кичергэндэ, улем белэн кузгэ-куз очрашканда туган жирлэрдэ узен кетуче, яратучы барлыгына ышанып рухланган Солтан, авылына кайтып твшкэч, хатыныныц башка кеше белэн чуалуын курэ. Бу вакытта аныц куцелендэ туган халэтне язучы нинди сузлэр аша укучыга житкереп бетерэ ал сын соц?! Ябулмаса, шул ук эсэрнец теп герое Нэфисэнец, пэр бортеген берэмтеклэп чуплэп чэчкэн, пэр башагын кадерлэп, сееп устергэн, югары уцыш аласына еметлэнеп кенэ тугел, чын куцелдэн ышанып, кетеп торганда явыз ялган башына таяк белэн бэргэн кебек иткэндэ Ьэм шул ук вакытта кайнанасыныц сугыш кырында ятып

Бэширов эсэрлэрендэ поэтик экирлек тудыруда этнографик элементларныц роле

Ьэр халык, этник теркем, миллэт узенэ генэ хае рухи мохит тудыра, шуныц эченэ яши. Халыкныц яшэу рэвеше турындагьь фэнне этнография дип атыйлар. Татар халкы да яшэеше дэверендэ бу яктан бай мирас тудырган.

Халкыбызныц яшэу рэвеше, борынгыдан килгэн ышанулары, ижтимагый-кенкуреш ихтыяждары, гаилэ кануннары, узара менэсэбэтлэрдэге эхлак кагыйдэлэре, ж,ыеп эйткэндэ, купкырлы рухи мэдэниятенэ карган терле йолалары, гореф-гадэтлэре, бэйрэмнэре, уеннары пэм алар белэн аерылгысыз бэйлэнешле поэтик- иждты бар.

Язучыныц ижат экимеше булган эдэби эсэрлэрнец автор шэхесе, ул яшэгэн тирэлек пэм, нипаять, ана теле, ана сете белэн кергэн кануннарга никадэр бэйле икэнлеген кузаллап: "иждт ул — шэхеи уткэнецнэн, биографияцнэн аерылгысыз"1, - дип яза эдэбият галиме Ф. Галимуллин. Татар халкыныц бер улы, миллэтенэ, туган жиренэ, аныц кешелэренэ, аларныц рухи байлыгына чын куцелдэн ихтирам саклаучы шэхес буларак, Г.Бэшировныц ижщы да халыкныц уткэне, бугенгесе белэн тыгыз урелгэн, халкыбызныц яшэу рэвеше, эш-гамэллэре, уй-хыяллары иркен чагылыш - тапкан, йола пэм гореф-гадэтлэре аныц эсэрлэренец миллиэкирлеген тэшкил итэ, асыл бизэге булып эверелэ. Язучы шулар аша бугенгене уткэнгэ пэм килэчэккэ тоташтыручы юллар сала.

Г. Бэширов эсэрлэре, эйткэнебезчэ, мэцгелек агымы ечен зур булмаса да, кеше гомеренэ менэсэбэтле алганда, халкыбыз яшэешенец шактый кулэмле бер елешен узенэ зкирлек итеп ала. "Туган ягым - яшел бишек" эсэре инкыйлабка кадэрге татар авылларыныц кенкурешен, пенэрчелек; сэудэ, игенчелек кебек шегыльлэрне ж;ентеклэп хикэяли. "Намус" романында да, эпизодик рэвештэ генэ булса да, ера к дэверлэргэ кагылып уза. "Дидегэн чишмэ" инде безне егерменче гасырнын, икенче яртысындагы тормыш дулкыннарында яшэтэ. Вакыт узенекен эшли, шул уцайдан эсэрлэрдэге экирлек тэ, халыкныц яшэу рэвеше дэ реальлектэн аерылмыича,. заман. агымына кушыла. Эмма язучы пэрчорда да халыкныц изге мирасына, борын-борынгыдан килгэн матур йолаларына, гореф-гадэтлэренэ,.. узенэ-- генэ хае; миллим узенчэлеклэренэ пэр эсэрендэ тиешле урын бирэ. Аныц максаты -шушы кыйммэтлэрне иж,аты; аша халык куцелендэ ныграк саклап калу, мйраска халыкныц игьтйбарын юнэлту, аны сакларга, хёрмэтлэргэ ёндэу, онытылабарганнарын кире кайтару. Бу хакта ул узе бол ай дип яза: "Яїпь буьш; килэчэк буын балачактан ук уз халкыныц кем икэнён белей уссеніиде. Укытучы-остазлар5 шэкертлэрендэ элеге сыйфатларны халкыбызныц борын-борыннан: килгэн гореф-гадэтлэре аша тэрбйялэсеннэр йдё" (Шэърй Казан, 1996,Ггыйнвар).

Дерес, татар халык этнографиясе Г. Бэширов эсэрлэрендэ чыгылыш тапкан диш кенэ сейлэсэк, моныц Ііич тэ яцалыгы булмас йде; ченки татар тормышыш гэудэлэндергэщ татар язучысы еченбу шуннан тыш була да алмый;-Эменэ5 аныцаерым бер эсэрлэрендэ язучыныц нэкъ.шул якка басым ясавы, аны максатчан файдалануьіі инде эдип ижатындагы узенчэлеклё бёр поэтик алым булып торуын курсэтэ: Бу яктан аныц "Туган ягым — яшел бишек" эсэрё аеруча кызыклы, эсэрне этнографик яссылыкта тикшеруне талэп йтеп люраі Эсэрнец.бу ягына игьтибар итёп, уз вакытында шагыйрь Р. Мицнуллин болай дип язган; иде: "Халкыбызныц; гореф-гадэтлэре, изге йолалары, аныц рухи матурлыгы, якты хислэре, уй-кйчерешлэре, холык-табигате. - пэммэсе дэ бар бу эсэрдэ. Татар халкыныц этнографиясен, фольклорын, йолаларын бергэ туплаган энциклопедик повесть"1.

F. Бэширов бу эсэрендэ халык тормышыныц рухи, эхлакый нигезенлэрен барлый; инкыйлабка кадэрге татар авылларыныц кенкурешен, аларныц эш-шегылен, борын-борыннан килгэн тореф-гадэтлэрен, йолаларын, бэйрэмнэрен узенэ бер тэм табып,.жентеклэп сурэтли. Аларныц пэрбёрсен Менэ кечкенэ Гумэр яши торган Яцасала авылы, аныц куршесендэ генэ рус авылы да бар. Ике халык, узара ацлашып, эмма кирэк кадэр- бер-берсеннэн ерак торырга тырышып яши, ченки Ьэр якныц уз яшэу рэвеше, уз кануннары. Яцасала халкьъ иген игэ, мал асрый, уз Ьенэрчелэре бар, узлэреннэн артканны-базарга алыпчыгып сату-алу белэн дэ шёгыльлэнэлэр. Ьэр гаилэнец уз тормышы, уз мемкинлеклэре. Гумэрнец этисе оста куллы кеше: тэрэзэ, урындыклар ясый, пыяла куя. Апасы тирэ-якта танылган киндер сугу, чигу остасы. Хуэкалыктагы зур эшлэрне кумэклэшеп эшлилэр, гаилэдэ Ьэркемнец уз дэрэжэсе, урыны бар. Балаларны тэрбиялэугэ, укыту Ьэм эшкэ ейрэтугэ, башлы-кузле итугэ дэ тиешле игътибар бирелгэн. Ради крестьян гаилэсенец яшэу рэвеше менэ шулай сурэтлэнгэн эсэрдэ. Язучы халык тормышыныц гадэти кеннэренэ дэ, гореф-гадэтенэ, ырым- йолаларына да, искиткеч гузэл, кетеп алына торган бэйрэмнэренэ- дэ аерым игътибар бирэ. Аларныц Ьэркайсына махсус тукталып, бизэклэп укучыга житкерэ.

Халыкныц яшэешенэ, чорга бэйле рэвештэ, ул ышану, ырымнарга да мерэжэгать итэ. Бу - кеше Ьэм табигатьнец узара менэсэбэтен, бер-берсен тоеп, эчке якынлык белэн аралашуларын гэудэлэндерэ. Кеше узен - табигатьнец бер кисэге итеп тоя, аныц Ьэр узгэрешенэ игътибарлы Ьэм анда ниндидер бер мопкиза курергэ, узенэ аннан файда алып калырга омтыла. Кеше куцелендэге бу тойгы, элбэттэ, бик борынгы чорларга, мэжусилек заманнарына, суз кече аша терле авырлыкларны, авыру, бэла-казаларны экицеп була дип караган дэверлэргэ ук барып тоташа. Кайчандыр аучылар, кетучелэр, игенчелэр, Ьенэрчелэр тарафыннан эйтелэ торган магик сузлэр булган, им-томчылар шундый сузлэр белэн дэвалаганнар, табигать кечлэренэ, хайван, кош-кортларга билгеле бер кечкэ ия зат буларак караганнар. Аларныц магик кечкэ ия булуларына ышанганнар. Халык куцелендэ сакланып калган менэ шундый ышану-ырымнарга Г. Бэширов узенец эсэрлэрендэ аерым урын бирэ. Яз житугэ, сыерчыклар килуне балалар гына тугел, елкэннэр дэ бэйрэмчэ кабул итэ: "Беркенне йокыдан торыуьща; укалы муеннарын елтыратып, сыерчыклар кайтып тешкэн була;. Алар ерак: иллэрдэн; кайта торгач;, бик арыганнар; ябыгып беткэннэр; Шулай да ейлэренэ кайту шатлыгыннан сайрамыйча, тузэ алмыйлар; Чыгалар ейлэрдэнапайлар; жицгилэр; бала-чагалар; Кйтэ аунау, соклану. Кайсы карда ауньщ кайсы: ч" - Авырлыкка жицеллек!"- дип сикергэлэргэ тотына;" (2тґ, 53 6;)f Шунда ук" кыр казларьь кайту куренешёнэ бэйлэщ кыр казларын санарга: ярамый /санасаці адашалар дигэн«; ышануда;,сандугач канаты; бёлэн узен.: яраткан кешёгэ кагы лсан,!, ул да; синё шулай; ук каты ярата башлый; малай; вакыттшбитецнеярканатсьшпатузсаі сакалтмыекчыкмый; салават,куперенэ бармак тертёй? курсэтергэ ярамыш дигэн- халык куцелендэгё ышанулар да.. урышала;.

Табигатьтэге жан- иялэренэ аерым: игътибар, аларньщ;: телен белу, шуньщ; ярдэмендэ алардан: саклану кебек борынгы: мифик: ышануларга нигезлэнгэнеланнанкотылу чарасьі/да, балалар хыялы белэн баетылып,.эсэр тукымасында урын: ала;- Иёчэнгэ тешкэн; кенне Мйцниса бёлэн: Гомэргэ бу ырымны-Мицнисаньщ энисе ейрэтэ::"Жылан кургэч; ацачэцки-чэцки, чэцки? жылащ чэцки; башлы: кара- жылан.... дип: эйтергэ кирэк, ди; Шулай; дип эйтсэн,,,чакмый; ди".(2т.,106б.). . ..:.:.

Менэ шулай. табигать,аньщ; белэн аралашуныц уз теле барикэн; Мона балалар гына; тугел,. олылар да ышанып яши. Хэтта куп вакыт кырыс, тиешлесенгенэуйлап, акыл белэнтенээш йертэторган олпатагаЩТумэрнец; этисе Бэшир абзый да бу яктан самими. Менэ ул Гумэрнедэ узе бёлэн алыго тегермэнгэ килэ. Ж ил тегермэненец канатларын эйлэндеру ечен, ул сызгырып жилне чакыра:

Поэтик чара буларак мэгънэ эчтэлегендэ эмоциональ экспрессив тесмер булмаган суз Ьэм сузтезмэлэр

Алдагы булектэ без мэгънэ эчтэлегендэ эмоцианаль-экспрессив Ьэм стилистик тесмер булган пэм кучерелмэ мэгънэдэге сузлэрнец сурэт ясау узенчэлегенэ тукталдык. Хэзер Г. Бэшировньщ эчтэлегендэ эмоциональ-экспрессив тесмер булмаган суз Ьэм сузтезмэлэр ярдэмендэ эсэрлэрендэ сурэт тудыру осталыгына тукталырбыз. Бу теркемгэ стильгэ битараф лексиканы, синоним, антоним, омонимнарны Ьэм архаизм, неологизм, гади сейлэм лексикасы, алынма сузлэр, калька, Ьенэрчелек сузлэреу диаликтизмнарн ы кертеп карыйлар. Бу яктан да Г. Бэшировньщ телгэ булган менэсэбэте, аны бик нечкэ тоемлап эш итуе куренеп тора.

Эдэби эсэр никадэр образлы, бизэкле тел белэн язьтлса да, аныц теп елешен битараф лексика тэшкил итэ. Битараф лексика эсэрдэге вакыигаларга, язучы ждткерергэ телэгэн яцалыкка, ул тудырган картинага яки образга бэйле рэвешэ, ягъни билгеле бер идея-эстетик максаттан чыгып оештырылган сэнгатьле сейлэмдэ, узенец битарафлыгын тулысынча саклый алмый, ул суз-сурэт тесмерен ала. Язучы сейлэгэн укучыныц тормыш тэзкрибэсе белэн баетылып кузаллана, образ, картина тудырыла. Мэсэлэн, Г. Бэшировньщ "Намус" романыннан бер езек. Беренче карашка ул тулысы белэн диярлек битараф лексикадан оештырылган, эмма моца карап образлылык, тээсир иту кече пич кенэ дэ кимемэгэн: "Менэ ул нгтдидер читэн буйпарын утте, аяк астында коры чирэм шыштырдап калды. Биек койма буеннан узып барганда, нэрсэнедер хэтерлэтеп, аныц битеннэн яфраклар сыйпады. Озак еллар буенча тантала торгач белэулэнгэн, шомарып беткэн встэл кадэрле зур ташка аягы тиюгэ, Нэфисэ, нидер исенэ твшкэндэй, туктап калды. Бер генэ сулышка аныц куз алдына бала чагы кгтеп басты. Анда хэзер дэ, сабый чагындагы кебек, сэер тойгы уянды. Тузгак байты, кыска кулмэкле, зур кузле сабый шушы таги встендэ яланаяк биергэ, нидер такмаклап тып-тып сикергэлэргэ, кулларын чэбдклэргэ тотынган кебек тоелды. Нэфисэнец йэрэге сулкылдап куйды. Куз яшълэре аша кутэрелеп караса, ул узе туып-ускэн, буйга ощиткэн ъэм шуннан кияугэ чыгып киткэн атасы йортыныц капка твбендэ тора иде... " (2т.,350 б.).

Эсэрлэрендэ сурэтлелек тудыру ечен, Г. Бэширов синоним, омоним, антоним сузлэргэ дэ еш мерэжэгать итэ, аларны урынлы файдалана. Алар эсэр тукымасында, артык чуарлау буларак тугел, билгеле бер тээсир кече тудыру ечен хезмэт итэлэр. Алар арасында контекстуаль синонимнар да, абсолют синонимнар да бар: "Чыннан, бик сеіікемле, бик чибэр бит безнен. Айсылу апа!" - дип уйлап куйды (Нэфисэ). Нэфисэ, кечкенэ кызны алдында тирбэтеп, ей эченец щътнаклыгына пэм пвхтэлегенэ кызыгып утырды. Пакъ итеп юылган сары идэнгэ бусагадан ук чуар палас сузылган" (2т., 57 б.). Бу зк,емлэлэрдэге жыйнак, пехтэ сузлэре тулы синонимнар булса, пакь сузе алар янында килеп контестуктуаль синоним булган.. Синонимнарны уцыщлы куллану мисаллары эдипнец барлыкэсэрлэрендэ дэ кузэтелэ.

"Табигатьнен, бвеклеге, эгэр? шулай" эйтергэ яраса, аныц дангтыгы каршысьшда минтубэнчелекбелэнбаш иям..." (Зт., 67 б;);.

"Чыксак, урамдас — мэхшэр! Тубэночтан урам/тутырып.эллэникадэр халыю менеш килэ: Бетенесе, давыл. вакытындагы; урмаш шикелле: ишулый, болгана, айкала да чайкала" (2т., 422 б.). Алдагы езектэ язучы халыкньщ патша-: тешерёлугэ булган: менэсэбэтен гэудэлэндерэ; Ф мёнэ монсында: ат карагьг Сэлмэнне;-тотканнан" сонгьг куренёнг синоним; сузлэр тезмэсе ашаї бирелгэн ул авторга халыккуцелендэ купкан эмоциялэрне эканлы, тасвирльк гэудэлэндерергэ ярдэм иткэн: "Монда колагьщ тонарлыю шау-шу,коточкыч оршьіЩіТ&уКьічкьірьіиїиде: Ъу тирэне терле яктан халык сырып: алган; Ярсыщ бусарылып, пэммэсё кычкыралар; йодырык курсэтэлэру кулларын болгыйлар:.. Ул (Єзлмзн); кырмыскаоясына ташланган.кэлтэ кебекіезлексез, бэргэлэнэ, йолкына, эмма; кулларын- ычкындыра: алмыйча, эле яны,! эле аркаськбелэштузанга килеп тешэ" (2т., 23 І" б;). Автор синонимнарньщ эдэби: телдэгелэрешдэ, аларныщдиалекталь эквивалентларында янэшэ куя. Щулар ярдэмендэ эсэрнец телен терлэндерэ;.эмоцианаль тээсирлелекне арттыра.

Антонимнар да; язучы-, иждтында. узенчэлекле:: яцгыраш алган. Ул аларны парльк суз рэвешендэ дэ бирэ: "Шатлыгы-кайгыськ бёрьюлы килеп ауды; (3т;, 8460; - - - Автор-"Ж идегэнчишмэ" романында Гайнанныц сейгэн кызы; Шэурэгэ язган хатында терле формадагы антонимнарны кулланып, егет мэхэббэтенец никадэр кайнар, жднын билэп алган хис икэнлеген ачып бир: "Єин киткэндэ, урманнар куаклар яшел иде. Хэзер инде алар яшелен салып сарысын киделэр. Ыксуы салкынайды, минем йерэк, киресенчэ,тел кайнарлана гына бара Э синнэн хат Ьаман юк та юк" (3т., 128.).

Г. Бэширов: эсэрлэре: сузлек: хэзинэсе. ягыннан да гаять бай: Одэби эсэрнец поэтик экирлеген хасил иту ечещ нинди генэ- лексик катламнарга тукталмый ул. Анда. гомумкулланылыштагы сузлэр дэ, нейтраль лексика, архаизм, неологизм, алынма сузлэр, диалектизмнар - Ьэммэсе дэ бар. Автор алар ярдэмендэ эсэрнец реаль жирлеген тудыра, аныц пэр герое узенэ генэ хае тел белэн сейлэшэ, вакыйгалар, тарихи жирлек белэн персонаж свйлэме, яки автор хикэялэве бер-берсен тулыландырып, шул кадэр яраклаштырып эшлэнэ, укчыны шушы бетенлек уз эченэ бетереп ала. Мэсэлэн, "Гыйбрэт" эсэрендэ Анна-Нюра меселман динен кабул иткэндэ хэзрэт аныц белэн менэ болай сейлэшэ:"И олан, Сица Ходай Тэгалэ бэхетле айларда, изге еэгатьлэрдэ деньяга килергэ насыйп иткэн. Синец куцелецдэ мекатдэс очканнар кабынып киткэн. Шулчак Хак Тэгалэ вэ тэбарэкэнец бихисап фэрештэлэре Тэцребезгэ мец шекер "амин!" дип торганнар булса кирэк. Нигэ шулай дип эйтэ алам? Ченки синец телэклэрец кабул булган. Зэужец итеп сине узецэ "Лэухелмэхфуз"дэ язылганча, менэ шушы чибэр меселман егетен сайлагансыц. Афарин. Бик хуп. Бик тэ саваплы гамэл. Остабикэ белэн икебез дэ сезне бу саваплы гамэлегез - булачак никахыгыз белэн чын куцелдэн тэбрик итэбез. Хода сезне бэхетле кылсын. Гомерегез озын-булсын! Барча телэклэрегез кабул булсын, амин!" ("Гыйбрэт", 33 б.) Эьменэ "Ждцегэн чишмэ" эсэрендэ узенец бетен гамэлен хаклы дип санаган Ризванныц сейлэме инде бетенлэй башка: "Ризван чишмэлэр естенэ барып утырды да Идрисне дэ уз янына чакырды. - раз навсегда конкретно гына шуны ацлашыйк: мин ицбашта политик, аннан соц экономист, бары шуннан соц гына башкасы. Планга кергэн, районда расланган! Хужалык ягыннан алганда - арзанга тешэ. Перспектива да бар монда, заманча хэл ителэ мэсьэлэ, заманча! Ацлыйсыцмы?!" (Зт, 356 б.). Кургэнебезчэ, ике эсэрдэ ике чор, ике терле проблема. Геройларныц холкы, кылган гамэллэре берсе икенчесеннэн никадэр ерак булса, аларныц теле дэ шулай ук аермалы. Ярым гарэп алынмалары белэн чуарланган мулла белэн совет чорыныц колхоз рэисе арасында никадэр аерма булуы аларныц сузлек хэзинэсеннэн ук ачык куренеп тора.

Шулай итеп, эсэрдэ сурэтлэнгэн чор, вакыйгалар, геройларга менэсэбэтле алынмаларныц куп очракта ике телдэн булуын билгелэп утэргэ була. Бу — гарэп пэм рус теленнэн кергэн алынмалар, калькалар. Алар аерым суз дэ, сузтезмэ, фразеологик берэмлек, эйтем, мэкаль формасында да, яки тулы текст рэвешендэ ук тэ эсэр тукымасына килеп кереп, терле вазифалар башкаралар. Мэсэлэн, "Туган ягым — яшел бишек" эсэрендэге ике езеккэ игътибар итик. Беренчесендэ, Бэшир агай рус хатынын тынычландыра, ул узе булдыра алган кадэр русчалатып, малаеныц дунгыз кыйнаганы очен аньщ алдында гаебен танып сейли. Авыл агаеньщ русча сейлэшуе бу очракта реаль чынбарлыкка туры килэ. ("Ай-ай жалко, ай жалко!, - диде! - Малайка плохо делал, очень плохо! Зачем так делать! Мы бит хороший шабраГ Нельзя так, нельзя! Ты не плач, другой свинья купишь, ишшо большой свинья! Не плач (2 т., 127 б.) Э менэ китапчы карт янында сэяси яшерен китаплар да караштыргаларга килгэн зимагур кушаматлы Гыймай узлэренец яшерен эшлэрен каплап калу очен, урэтник белэн сейлэшкэндэ рус телен вата-ждмерэ генапсыз авыл кешесе кебек кылана. "Китапчы агай аны (урэтникне) куругэ, кулларын йезенэ китереп, дога укырга тотынды.