Содержание к диссертации
Мукдддима 3-11
Боби 1. Исмхри иктибосии арабй, хусусият ва вазифах,ои грамматикии онхр дар «Наводирулвак,оеъ» 12
1.1. Исмх,ои фоили арабй 12
1.2. Исмх,ои мафъул 45
1.3. Мавкеи исмхри макон 64
1.4. Чдмъбандии исмхри арабй 69
Боби 2. Х,иссахри дигари нутк, дар «Наводирулвак,оеъ» 84
2.1. Масдарх,ои арабй — 85
2.2. Сифат ва дарачахри он 117
2.3. Шуморах,о 128
2.4. Чонишинхр 130
2.5. Пешояндхо 132
2.6. Зарфхр 139
2.7. Х,иссачахр 143
Хулоса — 148
Фехристи адабиёт
Введение к работе
Аз руйи осори хаттии то ба замони мо расида, ба акидаи забоншиносон, забони форси ё форсии дари рохи бештар аз дунимхазорсоларо тай намудааст. Мутахассисони таърихи забон тахаввул ва чараёни онро ба се мархила: забони форсии кадима, миёна ва нав чудо кардаанд. Мархилаи охирин зиёда аз хазор солро дар бар гирифта, аз ахди хукмронии сулолаи Сомониён то замони мо омада мерасад. Дар ин мудцат осори хеле бобаракати илмию адабй бунёд гардида, дар рушду такомули забонамон накши бузург гузоштааст. Ин мероси гаронбахои адабй, ки аз гузаштагон боки мондааст, аз тарафи шаркдіиносон аз лихози адабию бадей бештар, вале аз чихати хусусиятхои забон камтар омухта шудааст.
Маълум аст, ки таърихи инкишофи забонро амик ва мукаммал наомухта, вазъи кунунй ва тамоюли инкишофи минбаъдаи онро муайян кардан мумкин нест.
Ахмади Дониш аз зумраи адибони асри XIX буда, асархои илмию адабии у ба охири асри XIX, яъне ба чунин мархалаи инкишофи забони адабии точик рост меояд, ки дар хаёти сиёсию ичтимой ва фархангии чамъият як навъ дигаргунй рух дод ва асари ин тахаввулоти фитрй дар забон хам бозтоб пайдо мекард.
Як зумра тадкикгарон чун 3. Ш. Рачабов (2.78), Р. Хрдизода (2.103), С. Улугзода (2.95) дар бораи хаёт, эчодиёт, гояхои маорифпарварии Ахмади Дониш маълумоти дакик ва муфассал дода, дар бораи сахми у дар инкишофи ёддоштнависй, насри бадей ва забону услуби нигориши нависанда хам изхори мулохиза кардаанд.
Забон пайваста дар инкишоф, такомул ва тагйирот аст. Х,амаи ин ходисахо бо хаёти сиёсию ичтимоии сохибзабонон алокамандии устувор дошта, аз бисер чихат чун оинаи хаёти чамъият дар забон инъикос меёбанд. Забони точикй дар хар давраи инкишофи таърихи хазорсолааш дорой хусусиятхои фарккунандае мебошад, ки ниёз ба тадкику баррасии махсус дорад. Ин аст, ки ба омузиши даврахои гуногун мухаккикони зиёде машгул гардида, хусусиятхри забон ва сабку саликаи нигориши адибони ин даврахрро то андозае ошкор намудаанд.
Мухакдикрн забони осори насрии адабиёти суннатии форсу точикро аз чихатхри гуногун мавриди тахлилу тадкик, карор додаанд (Мухаммад Такй Бахрр (2.118), Жилбер Лазар (2.52), Сабзаев С. (2.84), Султонов Р. С. (2.87), К аландаров К, (2.48), Эгамбердиев Р (2.112),
Иброхимов С. (2.37) дар рисолаи номзадиаш хусусиятхри забонии осори Кррй Рахматуллохи Возехро мавриди омузиш кдрор дода, дар хусуси истифодаи иктибосоти арабй низ таваккуф намудааст.
Кушишхри Ахмади Дониш дар тоза нигох доштани забони адабй, ислохртхохй, маорифпарварй боиси он гардидаанд, ки мероси бокимондаи илмй, адабй, таърихй ва сиёсии у таваччухи мухакдикрни зиёдеро ба худ чалб намуд ва онхр ба омузиши чанбахри гуногуни он мероси гаронбахр пардохтанд. Тадкикрти нахустин дойр ба осори Ахмади Дониш «Намунаи адабиёти точик» - и Садриддини Айнй аст.
Ишорахри устод дар «Намунаи адабиёти точик» (2.6) дар баробари Ах,мади Дониш намояндагони дигари ин давраро фаро мегирад: «... Ба амсоли Крзй Абдулвохид Садри Сарир, Домулло Абдулфайз Сират ва Исо Махдуми Муфтй, ки муосир ва мусохибони Ахмад Махдум буданд. ... Эшон баъд аз он ки дар авоили х,ол дар назм ва наср Бедилро такдид карда буданд, дар овони охирй содданависиро машк, менамуданд» (2.6,289).
С. Айни дар «Ёддоштхр» дар бораи Ахмади Дониш ва асари у менависад: «Дар нахустин бор дидан ва хондани «Наводирулвакреъ» чохри ба ман таъсиркардааш хеле бисер буд, ... Дар хамон вактхр ман орзу мекардам, ки «бояд кас насрнавис шавад ва агар ин мак,сад ба даст дарояд, монанди Ахмад - Махдум насрнавис шавад, ки вокдахрро дар пеши хонанда бо забони содда мучассам кунонда нишон дода тавонад.
Оре, фикри содданависй хам дар ман баъд аз шинос шуданам бо «Наводирулвакреъ» пайдо шуд, чунки забони ин китоб ба хонандагони замони хрзира хеле душвор намояд хам ва дар хдкикат хеле душвор дам хает, дар он замонхр, ки ман ба ин китоб ошно шудам, нисбат ба дигар китобхр ва аз он чизх,о, ки иншонависони хамон замон менавиштанд, хеле осонбуд (1.2,238).
Яке аз тадкикгарони эчодиёти Ахмади Дониш Сотим Улугзода аст (2.95).
Муаллиф дар асараш «Ахмади Дониш» дар бобати услуби баён, хусусиятх,ои забонии асархри Ахмади Дониш сухан ронда уро аз аввалин адибони нимаи дуюми асри XIX медонад, ки ру ба содданависй овардаанд: «Услуби насрнависии реалиста ва содданависй, ки дар адабиёти асри XIX пайдо шуд, аз Ахмади Махдум cap мешавад. Дар ин маъно номи вайро ба сардафтари адабиёти «давраи нави» точикй гузоштан мумкин аст» (2.95,7).
Тадкикрти мазкур аслан ба сохаи адабиётшиносй мансуб буда, тахдили забони асар аз нигохи сабки бадей ба анчом дода шудааст. С. Улугзода Ахмади Донишро асосгузори содданависй ё адабиёти давраи нав номида, дар айни хрл кдйд кардааст, ки ин майли эчодй дар Ахмади Дониш тадричан дар чдраёни фаъолияти адабии у ба амал омадааст (2.95,26).
Мухакдик,и дигаре, ки забони осори Ахмади Донишро ба таври нихрят чиддй тахлилу тадкик, менамояд, донишманди маъруфи точик Носирчон Маъсумй аст. У хусусиятхри лугавию грамматикии забони асри XIX - ро пайваста ба услуби нигориш ва истифодаи унсурхри лугавию грамматикии осори илмию адабии Ахмади Дониш тахдил мекунад. Мухакдик, дар макрлаи нахустинаш «Баъзе мулохизахр оид ба забон ва услуби Ахмади Дониш» (2.59) ба услуби нигориши нависанда бештар дикдат дода, ба соддабаёнй ру овардани ур° аввалан, ба гоях,ои маорифпарвариаш вобаста медонад. Дуввум, дар он мебинад, ки «дар тасвири вокеахри таърихй, азбаски бештар бо тахдили масъалахри конкретии даёт кордор мешавад, забон ва тарзи баёни Дониш нисбат ба забони мухркимаи илмию расмии вай осонфахмтар аст» (2.60,67-76). Сеюм, ба андешаи Н. Маъсумй, Ахмади Дониш таркиби лугавии насри худро бо «як кдтор калимахри халкии узбеки, русй пурратар карда бошад хам, дар истеъмоли калимахри арабии ба омма номафхум ва кухнашуда аз нормаи забони адабии пешина асосан набаромадааст» (2.61,185).
Муаллифи макрла дар охир дар бораи хусусиятхри сарфию нахвии насри Ахмади Дониш ба таври хеле умумй баъзе кдйдхр кардааст. Бояд гуфт, ки хадафи макола нишон додани сахми Ахмади Дониш дар чараёни инкишофи таркиби лугавй ва сохти грамматикии забони адабии точик дар мухити сиёсиву ичтимоии нимаи дуюми асри XIX аст.
Асари мукаммали тадкикрти илмии Н. Маъсумй дар бораи забони осори Ахмади Дониш «Забон ва услуби Ахмади Дониш» (2.62) мебошад.
Рисола аз се фасл иборат буда, дар он асосан таркиби лугавй, хусусиятхри маъноии лексикаи забони асархри нависанда - риояи асолати забон дар интихоби вожахр, мавкеи калимахои иктибосии араби, шакли грамматикии онхр, таъсири забони зинда, унсурхри гуфтуйй, ки кдблан дар забони адабй мустаъмал набуданд, калимахри турки - узбеки, мавкеи истеъмоли онхр тахдилу тахкик, мешавад. Хдмчунин баъзе мулохизахр доир ба хусусиятхри калимасозию таркибсозии араби ва точикй баён шудаанд.
Тадкикрти дигари Н. Маъсумй «Дар бораи вазъият ва баъзе тагйиротхр дар таркиби лугавии забони адабии точик дар асрх,ои X -XIX», «Вазъияти забони адабии точик дар ибтидои асри XX» (2.63) - ро аз чумлаи аввалин андешахри нисбатан мукаммали илмй доир ба масьалаи вазъи забони адабии точик ва чараёни инкишофи он дар тули хдзорсола ва хусусан нимаи дуюми асри XIX ва ибтидои асри XX шуморидан мумкин аст, ки дар хамин давра асархри Ахмади Дониш хам эчод шудаанд. Муаллиф дар бобати ру ба равшанбаёнй ва содданависй овардани нависандагон, аз унсурхои араби ба охистагй даст кашидани онхр изхори чунин акдца кардааст: «Баъдтар дар асри XIX, кушиши андаке соддакунии забони адабй дар байни маорифпарварони точик зиёд шуда бошад хам, аз услуби мушкилнависи ва истеъмоли калимахои номафхуми араби даст кашидан муяссар нагардидааст» (2.61,159). Бояд гуфт, ки Н. Маъсумй дар тахлили забони ин давра пеш аз хдма ба осори Ахмади Дониш такя мекунад. Мухдкдик. услуби Ахмади Донишро дар содданависй дар мукриса бо услуби мавчуда ба тарзи нигориши Носири Хусрав шабех, медонад.
Масъалахри асосие, ки дар забони ин давра дар ин ду макрла баррасй мегарданд, аз дарачаи таъсири забони арабй ба забони ТРЧИКЙ, вазъияти ик,тибосоти арабй, хусусиятхри лугавию грамматикии онхр, таъсири забони зинда ба адабиёти бадей, унсурхри забони русй, ки воридшавии онхр нав огоз меёфт ва амсоли инхо иборатанд.
Мухдкдик. Р. Раффоров (2.30) дам дар бораи забони осори хаттии охири асри XIX ва ибтидои асриХХ сухан ронда, асосан ба осори Ахмади Дониш, сипае ба таълифоти маорифпарварони дигар такя менамояд. Таддидоти мазкур тахлили серсохди забони адабии точик дар даврахри номбурда аст. Тадкидгар таъсири унсурхри гуфтугуйй ба забони осори хаттй, таъсири забони арабй, чи аз чихати лугавй ва чи аз чихати баъзе хусусиятхри грамматики, унсурхри забони турки - узбакй, чараёни воридшавии калимахри русиро ба таркиби лугавии забони ТОЧІИКЙ нишон медихдд. Дар ин чр низ ёдрас бояд кард, ки Р. Раффоров хдмчун намунаи огози содданависй насри Ахмади Донишро мисол меорад, аммо асосан ба «Рисола» ё «Таърихча...» - и у такя мекунад.
Аз тадкикоти мазкур ба хубй метавон дарёфт, ки дар нишон додани дарачаи таъсири забони арабй осори Ахмади Дониш намунаи барчаста аст, зеро муаллйф хангоми тахлили унсурхри лугавию грамматикии забони арабй асосан ба «Рисола»-и Ахмади Дониш, хангоми тахлили унсурхри забрнхри туркию русй ба «Тухафи ахли Бухоро» - и Мирзо Сирочи Х,аким такя мекунад (2.30,42).
Мухдкдик, С. Хрчиев дар монографияаш «Забони адабии точик дар ибтидои асри XX» (2.106) асосан забони «Тухдфи ахди Бухоро»-и Мирзосирочи Х,акимро таддик, кунад х,ам, дойр ба вазъи забони адабии точик дар охири асри XIX алокдмандона бо эчрдиёти Ахмади ДРНИШ
андеша баён менамояд. Мухдкдик, дар мудаддимаи асар дарачаи омузиши забони ибтидои асри XX - ро баррасй намуда, аз макрлахри Н. Маъсумй дар бораи Ахмади Дониш ва асари Р. Гаффоров истинод меорад.
Муаллиф андешахри мухдкдикрнро дар хусуси забони охири асри XIX ва ибтидои асри XX тахдил намуда, акидахри онхрро дар бобати махз аз забони асархри Ахмади Дониш OFO3 ёфтани майли возехбаёнй, ба забони зинда наздик кардани забони асархри бадей ва илмиро чонибдорй менамояд (2.106,6).
Яке аз тадкикрти дигари солхри охир дойр ба забони охири асри XIX ва ибтидои асри XX асари С. М. Сабзаев «Забон ва услуби шоирони маорифпарвар» (2.84) аст. Асари мазкур ба сифати дастур барои донишчуён таълиф гардида бошад дам, баъзе кдйду андешахри чолиби илмй дорад.
Кдісмати асосии он ба тахлили хусусиятхри лугавии забони ин давра бахшида шуда, ба мавзуи иктибосоти арабй фасле чудо намудааст. Дар ин фасл нигохи муаллиф ба хусусиятхри калимахри иктибосй аз он чихдт чолиб аст, ки у дар хусуси тафовут ва чихдтхри умумии калимахри маъмули осори хаттии он давра аз забони имруза баъзе андешах,о баён намуда, бо овардани мисолхр бидуни тахлил кдноат мекунад.
У аз осори Шохин, Х,айрат, Возех,, Айнй чанд намуна оварда, зимни онхр таъсири забони арабиро дар бобати унсурхри лугавй ва шаклхри грамматики нишон медихад.
Мухдкдик, дар дастури мазкур ба таври мухтасар дойр ба баъзе хусусиятхри калимасозию унсурхри грамматикии забони осори маорифпарварон низ сухан меронад.
Ба ин тарик,, дар тамоми асару макрлахре, ки дойр ба забони охири асри XIX ва ибтидои асри XX ё дар бораи Ахмади Дониш таълиф гардидаанд, Ахмади Дониш хамчун яке аз поягузорони насри нав, ки майле ба забони зинда, ба забони мардумй дошт, эътироф шудааст. Вале муаллифони ин асару макрлахр бештар ба чанбаи гояхри ичтимой, сабки нигориши нависанда эътибор дода, ягон хусусияти лексики ё грамматикии асархоро амик, мукаммал ва харчониба тахдилу тахкик накардаанд. Дар баъзе маколахр дар бораи калимахои иктибосии русию узбеки муфассал сухан ронда, дар бораи калимах,ои иктибосии арабй чизе нагуфтаанд ё бо як - ду кдйди чудогона иктифо кардаанд. Хрл он ки калимахои иктибосии арабй дар осори адибони нимаи дуюми асри XIX ва ибтидои асри XX, аз чумла дар асархои Ахмади Дониш , назар ба унсурхои лугавии иктибосии забонхои дигар мавкеи бештар доранд.
Лексикаи иктибосии арабй дар забоншиносии точик як дарача омухта шудааст. Аз ин миён тадкикоти мукаммали М. Бахрр «Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форси» (2.118) ва Жалбер Лазар арзиши хеле баланд дошта, мухакдикон сабабхо, роххои иктибосоти нахустин ва минбаъдаи арабиро ба забони форси (форсии точикии давраи классики -К. С.) нишон додаанд.
Аксари мухакдикон хангоми тахдилу баррасии осори ин ё он шоиру нависанда, асархои чудогонаи адабию таърихи ба масъалахои лексикаи иктибосии арабй низ диккат додаанд, ки дар катори онхо Н. Маъсумй (2.63), X. Хусейнов (2.102), В. А. Капранов (2.44), Л. П. Смирнова (2.88), Султанов Р. С. (2.87), А. Хасанов. (2.101), К;. Мухторй. (2.65), X,. Мачидов. (2.55) ва дигаронро ёдовар шудан мумкин аст.
Профессор X,. Мачидов дар маколаи худ ба таври мушаххас дар бораи гурухдои калимахои иктибосии арабй аз чихати грамматики, маъной, аз руйи он, ки кадом вазнхои арабй дар забони точикй бештар ва кадоме аз онхо камтар иктибос шудаанд, маълумот медихад. Муаллиф инчунин дар бораи аломатхри лингвистии ин гурухи иктибосот маълумоти чрлибе медихдд. Бахусус, вазнхои арабие, ки муаллиф дар макола меоварад, барон мукоиса бо иктибосоти арабии осори Ахмади Дониш нихрят арзишманданд.
Дар катори корхои илмии тадкикотии махсус, ки ба мавзуи иктибосоти арабй дар таркиби лугавии забони точикй бахшида шудаанд, монографияи олими ирокй доктор Х,усайн Алии Махфуз чолиби диккат аст. Мухдкдикд мазкур дар асоси «Лугати точикй - русй» калимахри ба меъёри забони адабии точик воридшударо аз руйи шакли асл ва иштирокашон дар калимасозии забони точикй, инчунин тагйироти семантикие, ки ин арабизмхо дучор шудаанд, дар ду кисми асараш тахлил мекунад. Чмихати нихоят чолиби ин тадкик,от дар он аст, ки муаллиф аз руйи калимахри дар лугат мавчудбуда фоизи калимахри холиси арабй ва дар калимасозй хамрохдгударо мебарорад. У ба иктибосоти арабй, баръакси аксари мухдккикони дигар аз нуктаи назари грамматикаи арабй наздик шуда, тагйироти фонетики ва шаклии калимахои иктибосии арабиро низ баррасй менамояд (2.15, 11-12).
Х,амин гуна муносибат аз чониби мухакдики точик Т. Бердиева низ анчом дода мешавад. Ин олимаи точик дар монографияи «Лингвистические и экстралингвистические причины арабских заимствований» (2.15) дар асоси маводи матбуоти солхри 20 - ум асосан тадкдкрти оморй ва басомадро анчом медихад. Мухдккик дар мукоиса бо маводи матбуоти солхри 60 - ум нишон медихад, ки гурухи калимахри иктибосии матбуоти солхри бистум аллакай дар даврахри минбаъда аз истеъмол баромадаанд.
Т. Бердиева монографияи дуюми худро дойр ба мавзуи арабизмхо соли 1991 бо номи «Назарияи иктибос (калимоти арабй дар забони точикй)» (2.16) таълиф менамояд. Дар ин чо бештар ба масъалахои назарии иктибосот, ба монанди сабабу омилхр ва роххри иктибос шудани калимаю истилохрти арабй, хелхри иктибосот дикдат дода, дар боби чудогонаи «Унсурхри сарфи забони арабй дар точикй» гуруххри лугавй -грамматикии иктибосоти арабиро тахлил мекунад. Ин кисмати корро шакли такмил додашудаи монографияи аввали муаллиф шуморидан мумкин аст.
Чмихати дигари чолиби рисолаи мазкур он аст, ки муаллиф хеле фаъол будани калимахри арабиро дар калимасозии забони точикй кайд мекунадва собит месозад, ки микдор ва дарачаи истеъмоли калимахри арабй дар таркиби лугавии забони точикй дар тули солхри 20 - 60 - ум кам шуда, аммо дар калимасозии забони точикй фаъол гардидааст (2.16,12).
Х,амчунин рисолаи номзадии Ш. Ч уразода низ ба мавзуи иктибосоти арабй бахшида шудааст. Дар он муаллиф дар бораи мавкеъ ва дарачаи истеъмоли калимахри арабй дар «Маснавии маънавй» - и Чдлолиддини Румй маълумоти муфид овардааст (2.31).
Ба хамин тарик,, забони асархри Ахмади Дониш аз лихрзи таркиби лугавй, категорияхри семантики хднуз пурра тахдик, нашудааст. Таркиби лугавии асари ёддоштии нависанда аз чихати манбаи пайдоиш: калимаю таъбирхри асили форси - точикй ва иктибосй, аз чумла калимаю таъбирхри аз забони арабй омада, мавкеи онхр дар таркиби лугавии асар, хусусияти маъной ва мавкеи истифодаи онхр дар асар, муносибати муродифоти калимаю таъбирхри иктибосии арабй бо калимаю таъбирхри асили форси - точикй ва гайра аз пахлухри хеле чолиби забони «Наводирулвакреъ» ба шумор меравад, ки то кунун ба риштаи тадкик, кашида нашудааст.
Мавриди тахдики рисолаи мо кдрор гирифтани мавзуи ик,тибосоти арабй дар «Наводирулвакреъ» низ аз хдмин сабаб аст. Мух,акдикон ин асари нависандаро «куллаи баланди э одиёти адиби бехамтои халк,и то ию арзёбй намудаанд. Асар дар солхри 1875 - 1882 маротибаи охир аз чониби муаллиф тахрир хурда дар шакли дастнавис омода гардидааст. Х,оло дар шуъбахри гуногуни китобхонах,ои Точикистон, Русия ва Узбекистан 8 нусхаи дастнависи аз чониби котибони гуногун руйнависшуда мавчуд аст. Мо нашри соли 1988 - уми асарро, ки аз чониби олимони АИ Ч.Т тахия гардидааст, истифода намудем. Нашри мазкур дар асоси нусхаи дастнависи худи муаллиф тахия гардидааст. Дар мавридхри ба миён омадани шубха ба нусхаи китобхонаи Институти Шаркдшносии АИ Ч.Т, ки тахти ракамхри 2012, 716 мах.фуз аст, низ мурочиат карда шуд. Рисолаи мо аз мукаддима, ду боб, фехристи адабиёт иборат аст. Хднгоми таснифоти бобу фаслхр ва усули таджик; мо бештар ба принсипхри тадкикоти доктори ирокй Алии Махфуз (2.14,5-7) ва забоншиноси точик Т. Бердиева (2.16) такя намудем.
Боби аввал «Исмхри иктибосии арабй дар «Наводирулвакреъ» ба фаслхри исмхри фоил, мафъул ва исмхри макон чудо карда мешавад. Дар охири хамин боб масъалаи чамъбандии исмхри мазкур баррасй мешавад.
Боби дуюм «З иссахри дигари нутк ном дорад. Дар он масдар, сифат, шумора, чонишин, пешоянду хиссачахри дар «Наводирулвакоеъ» истеъмол гардида тахдил ва тадкдк; карда мешавад. Хднгоми тахдили калимахри иктибосии арабии асар мо бештар ба хусусиятхри шаклу нишонахри арабй, маъною тобишхри маъноии калимахр дар забони арабй ва асари Ахмади Дониш, инчунин дар забони имрузаи точик, дарачаи истеъмолашон дар «Наводирулвакреъ» ва забони хозираи точик бештар эътибор додем. Бо мак,сади боз хам васеътар ва равшантар баррасй намудани хусусиятхри маъноии иктибосоти арабй ба чуз лугатдои дар гузашта таълифшуда ва «Фарханги забони точикй» аз лугатх ои осори адибони чудогона (Рудакй, Фирдавсй, Чрмй) низ истифода намудем.
Х,ангоми шарх,и унсурх,ои шаклй ва маъною вазифахри грамматикии калимахри иктибосии арабй мо бештар ба грамматикаи илмии забони точикй (2.26), асару дастурхри таълимии Михаил Аттая (2.10), В. Ф. Гиргас (2.25), Б. М. Гранде (2.28), Г. Ш. Шарбатов (2.110), Ф. А. Исаева, X. К. Муминов (2.38), Н. В. Юшманов (2.113), доктор Абдурахим j aj И l$j tjjuiaUl! (2.114) ва ба маълумоти лугатхри дузабона такя намудем.
