Содержание к диссертации
Мукдддима 5-14
БОБИ І.Ташаккули киссаи Юсуф дар ахди кадим ва ибтидои давраи ислом 15-86
1. К,иссаи Юсуф дар манобеи кадимии ибронй ва арабй 15-49
1) РивоятиЮсуф ва пайдоиши он. 15-28
2)Кдссаи Юсуф дар Таврот. 28-42
3)Сайрикисса аз Таврот то Куръон. 42-49
2.Кмссаи Юсуф дар Куръони Ма чи д. 49-82
1)Фазоил, унсурхои хунарй ва вижагй. 49-67
2)Кдссаиишки Зулайхо 68-80
3)Мачмааи дастбуридагони ишк- 80-82
4) Вижагии образной кисса ва арзиши адабии онхо 82-86
БОБИ 2. Киссаи Юсуф дар осори мансури асрх;ои X - XI 87-121
1 .Тавсиаи мазмуну мухтавои киссаи Юсуф дар тафсирх,о 87-94
1)Тавсиаи илми тафсир ва интишори киссаи Юсуф 87-100
а)Макта би та фсирнигорй ва нсроилиёт. 8 7-94
б)Кдссаи Юсуф дар таълифоти мансуб ба Абдуплохи Ансорй. 94-100
2 Диссаи Юсуф дар «Тарчумаи «Тафсири Табарй» 100-118
1)Мацоми «Тарчумаи «Тафсири Табарй» дар нигоришу тавсиаи киссаи Юсуф 100-102
2)Вижагии лахзах,о ва хутути хунарии киссаи Юсуф дар «Тарчумаи «Та фсири Та барй» 103-111
3)Мухтассоти нащлофаринй дар тафсири киссаи Юсуф 111-118
4)Номанигорй яке азха тхои хунарии достоин Юсуф дар «Тар чумаи «Тафсири Та барй» 118-121
3 Диссаи Юсуф дар «Тафсир»-и Сурободй 121-135
БОБИ З.Заминахри ташаккули накгди хунарии Юсуф 136-174
І.Шахсияти Юсуф дар «Тарчумаи «Таърихи Табарй» ё «Таърихи Балъамй» 136-149
2.Достони Юсуф дар «К^асасуланбиё» -и Халафи Нишопурй 149-174
1)«К,асасуланбиё» -и Халафи Нишопурй ва равиши нигориши достони Юсуф дар он. 149-154
2)Мух,тавиёт ва хусусиящои бадеии достони Юсуф 154-174
Хулоса 175-178
Фехристи адабиёт 179-192
Введение к работе
Дар адабиёти бадеии хар як халк, чехрахои барчастае мавчуданд, ки мавкеияти умумибашари ва умумифархангй пайдо кардаанд. Ба сабаби маъруфияти хеш чунин симохрро хар як кдвме ва миллате аз они худ хисоб мекунанд. Минчумла, аквоме, ки аз лихрзи арзишхри фархангй ва масоили этникй каробат доранд. Яке аз чунин тимсолхр образи Юсуфи сохибчамол аст, ки дар осмони адабиёти чахрн нурафшонй мекунад. К иссаи ин мазхари зебой аз замонхри хеле кадим дар байни халкхои Шарк пахн буда, бо зухур ва нуфузи ислом дар фархангу тамаддуни форси закюн ба замон доман густурд. Саргузашту киссаи Юсуфи канъони хазорсолахост, ки дикдати кдламкашон ва суханварони бузургро ба худ чалб намудааст. Муфассирони нуктадон онро дар яке ба раъю равиши худ тафсирхр кардаанд, орифон ба такрзои зехният ва мантикд ирфонии худ чилои маънавй додаанд, шоирони ширинкалом ба назм даровардаанд.
Арзишу мохияти ин киссаи куръонй ва серпадлуии маонии онро бузургони дини ислом, муфассирон ва арбобони шинохтаи адабиёт хануз аз аввали зухури он муайян карда буданд1. Чрлибияти серлах,загй ва саднадои гуногуни зиндагии кахрамони кисса барозандаи шуру шавк,и шоирону нависандагон гардидааст. Ба ин маънй шаркдшноси маъруф Е. Э. Бертелс гуфтааст: «Ин афсона дарвокеъ яке аз сафхаоти дурахшони таърихии фарханги чахрнй аст. Сахнахои гуногуни он, аз кабили даврони ороми кудакй, номулоимоти хонаводагй, манзараи фачеи фурухта шудан ба гуломй, пайдоиши имкони озодй, сукути боз хам вахшатноктар, дахдіати зиндон ва гайра- тамоми инхр осоре ба вучуд меоварад, ки на танхр тайи карнхо, балки хазорон сол зинда мемонад»1 (66,166).
Дар робита ба ин суханон метавон гуфт, ки хаводиси лахзахои сужай ин кисса ба хаёти хар як фард ва хатто ч,омеаи инсонй созгор хастанд. Яъне дар он масоили умдаи зисти инсон баррасй шудаанд. Дар робита ба ин ва мухтавои мазомини кисса А.Гулиев низ ишораи бомавриде дорад: «Гарчи достони «Юсуф ва Зулайхо» аввалин бор дар Таврот ба риштаи тахрир даромадааст, вале сабаби мубаддал гаштани он ба мавзуи мавриди алокаи халкдои чахрн иборат аст аз он сахнахо ва хаводисе, ки дар он вучуд дорад ва бо зиндагй ва сарнавишти инсонхр, пайвандхои хонаводагй ва масоили давлатй ва ичтимой алокаманд аст. Агар чунин намебуд, хамаи афсонахр ва ривоятхри Таврот монанди афсонаи «Юсуф ва Зулайхо» шухрати чахрнй медошт» (91,73-74).
Аз ин лихоз, киссаи Юсуф ба таври васеъ дар адабиёти шифохй ва хаттии халкдои Шарк и Наздик ва Миёна, Осиёи Марказй ва Кдфкрз пахн шуда, оламгир гардидааст.
К исса реша ва сайри таърихии мутадовили кабл аз исломй дошта, дар ахбори кддимаи ибронй ва гайри он интишор будааст, аммо бо ворид гардиданаш ба Куръони Мачдц ба унвони зеботарин кисса ва нуфузи ислом дар мамолики Ачдм, минчумла, дар адабиёти форси ба рангу бори маъной дар раванди ахлокй, фалсафй, мазхабй, ишк,й - тасаввуфй ва гайра осори гаронбахо ба бор овард.
Ьуиссаи Юсуф сарчашмаи файзбахши илхом ва барозандаи завку эх,сос ва сувари хаёли шоирони форсу точик аст. Аз устод Рудакй cap карда то холо садх,о шоиронро метавон ном бурд, ки маоние аз мазмуни инкисса чидаанд ва даххр шоир достонхри «Юсуф ва Зулайхо» сурудаанд.
Тадкдкрт ва омузиши ёдгорихри кухани фархангй ва таърихй, ки дар осори илмию мадании гузаштаи халки мо ва хаёти кунунии чрмеа накши мухим гузоштаанд, яке аз масъалахои мухдм ва бахсталаби илми адабиётшиносии имруза аст. Яке аз чунин ёдгорихри кддимаи адабиёту фархангй киссаи Юсуф аст, ки ба андешаи мо,пажухишу тадкдки сарчашмахри кддимй, сайру такомули таърихии он яке аз масъалахои умдаи илми адабиётшиносй аст. Бахусус, масоили асосии мавриди бахси мо- тадкики решахри кддимии кдсса ва баррасии чрйгохи махсуси киссаи мазкур дар афкори мазхабй, илмй, бадей ва эстетикии форсии асрхри X-XI, ки адабиёти онро аз Юсуфнигорй ганй гардондааст, зарурати куллй дорад. Аз ин лихрз, муаллифи рисола бо тачдиди назар ба ин мавзуъ мудохалат менамояд.
Рочеъ ба тахаввул ва сарчашмахри аввалияи ин сужа, сайру такомули он дар адабиёти форси Хайёмпур тадкикрти махсус дорад ва сарманшаи онро сабтхри хаттии Таврот ва К уръон донистааст. Муаллиф дар бораи хашт достони мавчуд, аъне «Юсуф ва Зулайхо» - и мансуб ба Фирдавсй, асархри Абдуррахмони Чрмй, Нозими Хиравй, Лутфалибеки Озарбекдилй, Шуълаи Гулпойгонй, Чдвхарии Табрезй, Шахрби Туршезй ва охирин маснавии мутааллик, ба Ховарй (XIX) иттилоъ додааст. Дар баробари ин дар хусуси бистто достони «Юсуф ва Зулайхо», ки ба форси суруда шуда, нусхаи онхр феълан мавчуд нест, изхрри акдца кардааст (130).
Сонй, мухакдики гурчй А. А. Гвахария дар бораи сарчашмахри форсии ривоятхри гурчии «Юсуф ва Зулайхо» («Иосеб -Зулихинани») (73) асари илмй - тадкикрти навишт, ки дар баробари дигар масоили матолиби мо дар кори омухтани равобити адабии халкхри гурчй ва точик падидаи нав гардид. Дар асари мазкур дойр ба манобеи кддимии киссаи Юсуф ва интишори он дар адабиети асрхри Х-ХІ хулосахри чадидтаре баррасй шуда, руйхати нопурраи ривоятхри шаркии «Юсуф ва Зулайхо» дода шудааст.
Рочеъ ба таърихи тахаввули ин кисса А. М. Гулиев ба забони озарй бо унвони «Достони «Юсуф ва Зулайхо»- и Абдуррахмони Чрмй (74) рисолаи муфассали махсус навишта, ба масохати густариши ривоят назари фарохтар андохтааст. Ин комилтарин тадкдкрти илмй ё Юсуфпажухй буд, ки дар тахдикд сарчашмахри он мухакдик, фаротар аз К уръони Мачид рафтааст. Вай тадкдкрти сиву чор нафар олимони дунёро дар ин мавзуъ чамъбаст карда, ба хулоса омадааст, ки ин кисса аслан соми аст. Ба охири рисолаи худ руйхати 96 достони «Юсуф ва Зулайхо» - ро замима кардааст (74,9).
Доир ба сарчашмахри кадимии ин кисса асархри олимони эронй Чдлоли Сатторй- «Дарди ишкд Зулайхо» (137) ва Муроди Авранг-«Тафсири сураи Юсуф» (бо бахрагирй аз Таврот ва навиштахри яхудй) (23) арзиши зиёдтари манбаъшиносй доранд.
Дар хусуси пахлухри чудогонаи решахри киссаи Юсуф, масъалах,ои маърифат ва тавди и он дар адабиети асрхри Х-ХІ баъзе мулох изах о дар тадкикрти олимони ватаниву хоричй Э.Эте (143), В.В.Бартолд (64), А. Крымский (90), Е. Э Вертеле (65;66;67;68), И.С. Брагинский (69) , Ян Рипка (115), У.А. Стори (122), М.И. Османов (111), 3. Сафо (80;81;82;83), А.Афсахзод (63), Х.Мирзозода (99;100), А. Мирзоев (98), Мучтабои Минавй (105), Х.Шарифов (139; 140), Н.Ш. Хисамов (129), А. Абдусаттор (50;51), А.Зухуриддинов (84), С.Амиркулов (61), Б.Шерназаров (142), В.Самад (120), У.А. Гаффорова (76) ронда шуда, арзишу мохияти он дар таърихи афкори бадеии ин ахд баррасй шудаанд. Аммо дар илми адабиётшиноей то кунун маншаи тавлиду бозтоби ин кдеса дар адабиети форсу точдк ба таври куллй мавриди тахдик, кдрор нагирифтааст.
Пажухишоте, ки мухдкдикрни точик дар ин замина кардаанд, пахлухои чудогонаи масъаларо дар бар доранд.
Дар таддикрти Ю.Салимов вобаста ба эчрдиёти Хрзик, ба таври фишурда сарчашмахри сужети «Юсуф ва Зулайхо», сайру такомули он дар адабиёти Шарк,, се давраи асосии сайри сужети он муайян карда шудаанд. Муаллифи мазкур баъзе пахлухои достонхри мансуб ба Фирдавсй ва Хрзикро низ тахдил кардааст (118,390-407).
Дар корхри илмии С. Амиркулов (61,48-51) ва А. Зухуриддинов (84,18-21) ба таври хронологи таърихи достонсарой бар мабнои ин сужет дар адабиёти форсу точик дар робита ба маснавихои Нозими Хттротй ва Чунайдуллохи Хрзик, ибрози назар карда шудааст.
Мухакдшщ чавон Б. Шерназаров рушду такомули жанри достонро дар мисоли тахлили ду достони хамноми Чрмиву Нозим ба мадди назар гирифта, ба баъзе манобеъ ва сарчашмахри марбута ишора кардааст (142).
Дар тадкдкрти А. Абдусаттор рочеъ ба талмехрти куръонии кдссаи Юсуф дар шеъри асри X мулохизахри чрлиб изхрр карда шудааст (52,66-68). Адабиётшинос С.Имронов дар асоси ин андешахо, минчумла, талмех,и се пирох,ани Юсуф ва фикри эхтимолии Абдурауфи Фитрат, инчунин аз мазмуни абёти аз бахри х,азач бозмондаи у ба чунин хулоса омадааст, ки «Юсуф ва Зулайхо»- ро бори нахуст Абуабдуллохи Рудакй ба забони модарии хеш дар шакли достони мустакдл ба риштаи назм кашидааст (87,90-91).
Гаффорова У. А. дар рисолаи докториаш «К иссахри К уръон дар «Тарчумаи «Тафсири Табарй» ба тахдикд к,иссаи Юсуф беш аз дама таваччух, карда, дар фасли алохида - «К иссаи Юсуф (а) дар «Тарчумаи «Тафсири Табарй» ва чилвахри бадеии он дар осори адабии форсу точик» онро хамчун сарчашмаи пурфайзи адабй ва аз мухимтарин заминахои ангезиши завку эх,сос ва сувари хаёли шуарои форсу точик муаррифи намудааст. Мухакдик, инчунин дар асоси чузъбандй кардани кисса онро бо кдссаи Юсуфи Сурободи, ки аз мутолиоти мавриди бахси мост, мукрисаи дакик, карда, хулоса баровардаст, ки Сурободи кдссаи худро куллан тахти таъсири Табарй навиштааст (76,249-295).
Чунонки аз шиносой бо мачмуи ин асархри илмй- тадкдкртй ва омузиши онхр маълум гардид, худуди мулохизахри мухакдикрн дар ин самт ба сатхи фарогири куллиёти масоил нарасида, чузъиёти чудогонаи мавзуи бадей моро фаро гирифтааст. Тадк,икрти олимони точикро агар дар ин маврид хулоса ва чамъбаст кунем, масъалахри зеринро фаро гирифтаанд: Назари ичмолй ва мукаррар ба сайри тахаввули кисса аз достони номавчуди Абулмуайяди Балхй (асри X) то Хрзик, (асри XIX), ишорахри бебахс дар хусуси ду достони хамном ва эхтимолии шоирони асри X Абулмуайяди Балхй ва Бахтиёрй, андешахри бенатича дар хусуси радду кдбули интисоби маснавии « Юсуф ва Зулайхо» ба Фирдавсй ва баъзе хусусиятхри ин достон, талмехрти куръонии киссаи Юсуф дар шеъри Абуабдуллохи Рудакй, киссаи Юсуф дар «Тарчумаи «Тафсири Табарй» ва чилвахри бадеии он дар осори адабии форсу точик, тадкикрти ч;удогона роч;еъ ба «Юсуф ва Зулайхо» - и Абдуррахмони Чрмй, мук,оисаи он бо достони хамноми Нозим, достони «Юсуф ва Зулайхо»- и Ч,унайдуллои Х,озик ва гайра.
Азбаски тадк;икоти куллй ва чрмеъ оид ба решах,ои к,адимии киссаи Юсуф, бозтоби он дар адабиёти форсу точики аерхри Х-ХІ, арзишхри адабиву бадеии ин киссаи пуршур, ки дарачаи оламгир дорад, дар адабиётшиносии точик анчрм дода нашудааст, мо ин масоилро бори нахуст хадафи асосии кори худ карор додем.
Омузишу тадкикд ин мавзуъ хеле фароху пурдомана аст. Аз ин лихрз, карор додем, ки чустучу ва пажухишро аз нахустрешахри он, замонхри хеле кддими пайдоиши ин кисса ва хатто фаротар аз Таврот огоз намоем ва то ба адабиёти насрии асри XI форсу точик иктифо кунем. Бахси вазъи киссаи Юсуф дар осори манзуми асрхри Х-ХІ-ро аз барномаи кори тахдик фуру гузошта ба оянда вогузор намудем. Зеро бе ин дам масоилеро, ки дар рисола гузоштем, хар яке ба зоти худ мавзуи рисолахои чудогонаи илмй хастанд. Чаро ки бисер чузъиёт ва лахзахри киссаи Юсуф, ки бидуни Таврот ва К,уръон аз адабиёти шифохию хаттии Мисри Кддим ва афсонахри яхудй ба сужай мобаъди он даромада, дар осори насрии форсу точики асрхри X ва XI чилвахри хос пайдо кардаанд, то хрло номакшуф хастанд. Интикрл ва трансформатсияи кисса аз кдбилахри соми (асрхри 17-16 пеш аз мел од) ба оини яхудй (асри IX кдбл аз мелод), гузаштани он ба фарханги мусулмонй (асри VII мелод), гироиши он дар адабиёти форсй онро ба дарачди кухнатарин ёдгории фарханги муштараки умумиинсоние имтиёз додааст, ки кухнашавиро намепазирад ва мисли бахрри хуррам дар дар навбат бо чилои нави чавонй чилва мекунад. Пажухиш ва андеша дар решахр ва марохили тахаввули кдсса вазифахри асосии ин рисола хастанд.
Ахдофи тадкикрти рисола бо усули тахлили таърихй - мук,оисавй бар мабнои арзишхри адабию хунарии киссаи Юсуф карор ёфтааст. Агар куллияи ахдоф ва вазифадои корамонро хулоса кунем, асосан нуктахри зеринро дар бар мегирад:
- Муайян намудани симои Юсуф хамчун шахсияти вокеии таърихй дар Мисри Кддим (асрхри 17-16 к,абл аз мелод).
- Таъин намудани прототипи ривояти Юсуф дар Мисри К,адим.
- Таадик и ворид шудани саргузашту корномадои вай ба адабиёти шифохй ва хаттии Мисри Кддим ва дар адабиёти бадеии он мунъакис гардидани он, ё тавдик и циссадои то тавротии Юсуф.
- Дар шахсияти динй устувор гардидани Юсуф дар китоби дини яхудии Таврот ва интикрли кисса аз тоифаи соми ба мардуми яхудитабор.
- Тадкики сайри таърихии кисса аз Таврот то Куръон дар адабиёти Юнони Кддим, Сурия, Араб, Фаластин..
- Таджики нахустини достони «Юсуф ва Зулайхо»-и адабиёти форси дар асри VI кдбл аз милод.
- Кдссаи Юсуф дар Куръони Мачид ва чилвахрд хунарии он.
- Тахдики эхёи мундаричаи кдссаи мазкур дар адабиёти бадей ва исломии форси дар асри X.
- Баррасии равишхри тахаввули кдсса ба адабиёти форсу тоники асрхри Х-ХІ.
- Тахдикд арзишхри бадеиву хунарии кдсса дар тафсдрхри асрхои X-XI.
- Таджики накдш Юсуф дар тасаввури таърихй дар мисоли «Тарчумаи Таърихи Табарй».
- Ба достони хамосй табдил ёфтани саргузашти Юсуф дар «Кдсасуланбиё»- и Халафи Нишопурй, равиши хоси нигориши он.
Пажухиши кдссаи Юсуф дар заминай масоили фавкуззикр мавкеи бунёдй дошта, метавонад онро хамчун як ёдгории нодири антикд, аз решахри нахустини тавлидаш то ба пояи камол расидан муаррифи намояд.
Сарчашмахри мутаддиде, ки дар таълифи рисола мавриди истифода карор гирифтаанд, имкони анчоми як чунин тадкдк,еро доштанд, гарчанде тафсилоти мавзую мухтавиёти онх,о номахдуд буд. Онх,оро метавон ба сарчашмахри асосй ва ёрирасон мункасим намуд, ки худи мундаричди рисола анкдриб ин вазифаро ичро мекунад. Ба таври умумй ин сарчашмаи мавриди истифодаро ба тарзи зер дастабандй кардан мумкин аст:
І.Осори бостоншиносй ва адабии Мисри Кдцим: катибахои мучассамахр, Сутуни Кдхт ва ахромхр; ашёхри «гуё»; к,иссах ои «Ду
бародар», «К исса дар бораи «Хдкдцат ва Дуруг», панду андарзхои Имутес (Юсуф).
2. Китобх,ои муь;аддаси динй: «Авесто», «Таврот», «Забур», «Инч;ил», «Куръон», ахдциси набавй.
3. К иссадои юнонй, сурёнй ва форсии к;аблазисломй: «Батифор ва Брокс», «Дина», «Руф ва Воз», «Федр ва Ипполит», «Юсуф ва Оснат», «Зирё ва Авдо», «Зарир ва Гуштосп», «Ёдгори Зарирон».
4. Тафосири арабй ва форсии зайл, ки аслан ва гайри он мавриди истифода і;арор дода шудаанд: «Чрмеъулбаён фи тафсирул Куфъон»- и Мухдммад Чдрири Табарй ва тарчумаи он «Тарчумаи «Тафсири Табарй», «Равзулчинон ва равхулч;анон»-и Абулфутухи Розй, «Тафсир»-и Сурободй, «Кашфуласрор ва уддатулаброр»-и Майбудй, «Хулосаи тафсири адабй ва ирфони Куфъони Мач,ид ба форси»- и Хоч,а Абдуллохи Ансорй, таълифи Майбудй, «Тафсирулмизон»-и Тиботабой, тафсири «Хадоик;улх,ацоик;»-и Фарохии Хиравй, «Тафсири сураи Юсуф : Ассатинулчомеъ лилатоифил басотин»-и Зайди Туей, «Тафсири сураи Юсуф»-и Муроди Авранг.
5. Таърихномахр: «Таърихуррусул валмулук»-и Табарй, «Таърихи Табарй»-и Балъамй, «Таърихи Гузида»-и Хамдуллохи Муставфй, «Зайнулахбор»-и Гардезй.
6. «К асасуланбиё»-и Мансур бинни Халафи Нишопурй ва асархои хамноми дигар.
Дар рисола бар мабнои кддимтарин сарчашмахри к;иссаи Юсуф ва таджики іднесии он бо осори адабй-бадей тархрезй гардидааст. Дар натичди ковишу ч,устуч;ух,ои пайгирона барои аввалин бор шахсияти таърихии Юсуф ва шабохати саргузашти у бо шахсияти сарвазире дар Мисри Кддим бо номи Имхотеп барраей гардидааст. Ин масъала баёнгари вддмати таърихи доштани мохияти к;иссаи мазкур ва ч,овидонй будани мухтавои ибратомузи он дар тамоми мавчудияти бани башар мебошад.
Ба ин тартиб бо далел ва бурх,онхри муътамад интишор будани киссаи Юсуф дар адабиёти бадеии шифохию хаттии кабл аз Таврот ва дар миёни Тавроту К уръон пайрезй гардид.
То кунун, агар рохд асосии ворид гардидани кдссаи Юсуф ба адабиёти форси факдт К уръони Мачид махсуб мегардид, нахустин бор, дар ин рисола роххри дигари таворуди чузъиёт ва лавхдх,ои кисса низ ба адабиёти бадеии форси муайян гардиданд.
Натич;ах,ои илмии ин тадкик,отро метавон дар навиштани таърихи адабиёти форсу точдк, бахусус, то асри XI, омузиши курси таърихи адабиёти классики, накпш К,уръон дар таъсирпазирии адабиёти форси, навиштани китобхри дарсй барои мактабхри олй ва таълимоти дамагонй, таърихи адабиёти суфия, тайёр кардани маводи лексионй барои гузаронидани курсхр, семинархр аз ихтисос, дойр ба масъалахри сарчашмашиносй, таърихи насри форсу точик, мавзуъхри исроилиёт дар адабиёти диню бадей ва гайра истифода бурд.
