Электронная библиотека диссертаций и авторефератов России
dslib.net
Библиотека диссертаций
Навигация
Каталог диссертаций России
Англоязычные диссертации
Диссертации бесплатно
Предстоящие защиты
Рецензии на автореферат
Отчисления авторам
Мой кабинет
Заказы: забрать, оплатить
Мой личный счет
Мой профиль
Мой авторский профиль
Подписки на рассылки



расширенный поиск

Лексическая и грамматическая синонимия глаголов в произведении "Гулистан" Саади Шерози Назарова Зарина Абдухамитовна

Лексическая и грамматическая синонимия глаголов в произведении
<
Лексическая и грамматическая синонимия глаголов в произведении Лексическая и грамматическая синонимия глаголов в произведении Лексическая и грамматическая синонимия глаголов в произведении Лексическая и грамматическая синонимия глаголов в произведении Лексическая и грамматическая синонимия глаголов в произведении
>

Диссертация - 480 руб., доставка 10 минут, круглосуточно, без выходных и праздников

Автореферат - бесплатно, доставка 10 минут, круглосуточно, без выходных и праздников

Назарова Зарина Абдухамитовна. Лексическая и грамматическая синонимия глаголов в произведении "Гулистан" Саади Шерози : диссертация ... кандидата филологических наук : 10.02.22 / Назарова Зарина Абдухамитовна; [Место защиты: Тадж. нац. ун-т].- Душанбе, 2009.- 159 с.: ил. РГБ ОД, 61 09-10/1374

Содержание к диссертации

Введение

Боби I Муродифот хдмчун падидаи семантикии забон 12

1.1. Масъалах,ои муродифоти грамматики ва омузиши ташаккулёбии он 18-22

1.2. Вох,идх,ои муродифи грамматики ва тафовути онх,о аз дамдигар 22- 24

1.3 Тафовути семантики ва услубии во иддои муродифоти грамматики .24-26

Боби II Муродифоти вохддхои лугавй, фразеологи ва калимаю таркибсозии феъл дар «Гулистон»-и Саъдии Шерозй 27

2.1 Муродифоти лугавии феъл дар «Гулистон» 28-36

2.1.1. Муродифоти лексикаи иктибоси арабй 36-48

2.2. Муродифоти вох,идх,ои фразеологи 48-57

2.3. Муродифоти вох,идх,ои фразеологии феълй бо вох,идх,ои лугавй 57-62

2.4. Муродифоти унсурх,ои калимасозии феъл дар «Гулистон» 62-64

2.4.1. Пешвандх,ои калимасози феъл 64-83

2.4.2. Муродифоти калимаю таркибсозии феъл 84-92

Боби III Муродифоти унсурх,ои шаклсозии феъл дар «Гулистон» 92

3.1 Пешванди ме-// аме- 92-107

3.2 Пешванди би- (бу-) 108-112

3.3 Пасванди-й (-е) 112-125

3.4 Муродифоти шаклх,ои замони ояндаи феълй дар асар 125-128

3.5 Муродифоти шаклх,ои инкории феъл дар «Гулистон» 128-133

3.6 Алокаи муродифоти морфологи бо конвергенсия ва дивергенсия 133-137

3.7. Чанд намунаи муродифоти матни х,икоях,ои асар 137-143

Хулоса 144-149

Руйхати адабиёти истифодашуда 150-158

Введение к работе

Актуальность темы исследования. Тема диссертационной работы посвящена, одной из сложных частей речи-глагола и его лексической и грамматической синонимии в «Гулистане». Саади Шерози. Всестороннее изучение грамматической системы глагола, его грамматической (морфологической) синонимии, определение специфики употребления глагола в данном произведении представляется важным на том основании, что формирование определенного грамматического свойства глагола-синонима связано с развитием языка не только на данном конкретном его этапе, но и со всем его историческим развитием. В этом отношении изучение свойств глагольной синонимии до некоторой степени' поможет нам в определении преобразования форм и значений глагольной синонимии (словообразование и формообразование) в языке классического поэтического, и прозаического произведения ХПІ века. Необходимо отметить, что несмотря на наличие многих научных работ, посвященных произведению Саади, отмечается недостаточно полное изучение грамматических свойств, в том числе морфологической синонимии глаголов в произведениях классиков персидско-таджикской литературы.

Синонимия является наименее изученной областью языкознания как в лексике, так и в грамматике, а особенно в морфологии.

Выбор темы данной диссертационной работы обусловлен тем, что синонимия, в частности глагольная, является одной из самых малоизученных проблем лингвистики таджикского языка.

Цель и задачи исследования. Исходя из актуальности исследования и степени изученности темы, основной целью ' диссертационной работы является изучение лексик о-стилистических свойств и определение путей происхождения глагольной синонимии в «Гулистане» Саади Шерози. Для достижения этой цели в диссертации решаются следующие задачи:

  1. исследование семантико-стилистических особенностей глагольных лексических единиц в «Гулистане» Саади;

  2. выявление лексических,фразеологических и лексико-фразеологических свойств глагольной синонимии в данном произведении;

  3. изучение свойств стилистической синонимии словообразования;

  1. исследование синонимии словообразования и составного глагола, определение кругов употребления, степени использования и индивидуальных характеристик строения;

  2. определение способов образования формообразовательных или морфологических синонимических единиц и вариантов;

  3. основные принципы и критерии определения синонимических отношений грамматических форм и структур глаголов в «Гулистане» Саади.

Основным объектом исследования является лексическая и грамматическая (морфологическая) синонимия глаголов в «Гулистане» Саади Шерози. Основным источником является критический текст произведения, подготовленный на основе древних рукописей Р.М.Алиевым.

Предметом исследования является изучение и описание (характеристика) лексической, лексико-фразеологической, словообразующей и грамматической синонимии глаголов.

Основными методами исследования являются описательный и лексико-семантический и семантико-грамматический анализ. Также был использован трансформационный метод и сравнительно-исторический анализ исследуемого материала. В работе также использован принцип нейтрализации оппозиции значений грамматических структур, разработанный С.Карцевским и примененный в исследовании грамматической синонимии Е.И.Шендельс.

Общей теоретической базой исследования послужили научные работы известных учёных-лингвистов Е.И.Шендельс, Ю.Д.Апресяна, В.В.Виноградова, А.М.Пешковского, В.С.Расторгуевой, ЮА.Рубин-чика, Р.С.Султанова, С.Хашимова, Б.Камолиддинов, Б.Сияева, Н.Маъсуми, Х.Маджидова, Мухаммада Таки Бахора, Хумоюна Фарруха и других.

Теоретическая значимость исследования состоит в том, что выводы по результатам данной работы можно будет использовать при дальнейшем исследовании лексической и грамматической синонимии, разработке значений слов, дополнении словарей классического таджикского литературного языка, в получении дополнительных данных по проблемам семантической структуры глаголов. Результаты исследования также можно использовать в сравнении с другими ранее завершёнными работами для написания глав таджикского литературного языка XIII века.

Практическая значимость исследования заключается в том, что
результаты исследования могут быть использованы при написании
учебников и учебных пособий по лексикологии, грамматике и
стилистике таджикского языка для, вузов; и средних школ,
составлении словарей: лексических, лексико-фразеологических,
словообразующих и формообразующих. >

Научная новизна исследования заключается в выборе объекта исследования: впервые в иранистике предпринята попытка разработать основные принципы и критерии определения синонимических отношений грамматических форм и структур и на этой теоретической основе установить глагольные синонимические ряды языка классической прозы на материале «Гулистана» Саади Шерози.

Апробация работы. Материалы диссертации и основные
положения исследования были изложены на традиционных
конференциях профессорско-преподавательского состава ТНУ и
республиканских научных конференциях. !

Диссертационная работа была обсуждена на объединенном заседании кафедр истории языка и типологии, современного таджикского языка, стилистики и теории перевода ТНУ (протокол №12 от 08.05.2009 года) и рекомендована к защите.

Основное содержание диссертации отражено' в четырёх опубликованных автором научных статьях, список которых прилагается в конце автореферата.

Структура диссертации. Диссертация состоит из введения, трёх глав, заключения и библиографии. Содержание диссертации изложено на 158 страницах компьютерного набора. В тексте имеются 10 таблиц. Список литературы насчитывает 118 наименований.

Масъалах,ои муродифоти грамматики ва омузиши ташаккулёбии он

Тадкикоти масоили муродифоти грамматики нисбатан дер огоз шуд. Забоншиносон дар ихтиёри худ дар доираи мохияти маънои грамматики тадкикоти амик, надошта, ба натоичи корх,о оид ба омузиши муродифоти лексики такя намуданд.

«Подобно тому, как слова с близкими значениями являются лексическими синонимами, также грамматические единицы становятся синонимичными благодаря общности содержания» (78, 51).

А.М.Пешковский ба сифати намуна ба монанди «сделал мне» // «сделал для меня» барин иборахрро оварда, навишта буд: «Другими словами, изучаться и сравниваться здесь должны не грамматические значения вообще, а лишь грамматические синонимы, т.е. значения слов и словосочетаний, близкие друг другу по их гральуштическому смыслу. При этом синонимы совершенно тождественные по значению» (71).

Муродифоти грамматикиро чун падидае, ки лоики таваччухи мухдккикон аст, эътироф намуда, муаллиф алокаи семантикии байни муродифхри грамматикиро аз хад зиёд васеъ ва кадре номуайян нишон додааст; дар ин бора мисолхои овардаи у шахрдат медихднд. Бо вучуди ин, худи А.М.Пешковский эътироф намудааст, ки максади у кушода додани мохияти муродифот ё равшанй андохтан ба номуайянихри ин масъала набудааст; у танхр кушиш намудааст, ки бо мисолхри мушаххас имконияти ифодаи хамон як маъноро бо ёрии воситахри гуногун нишон дихад ва диккати олимонро ба ин тарафи грамматикаи забони русй чалб намояд.

Модоме ки А.М.Пешковский байни муродифхри лексикиву грамматики хад нагузошта, вохидхри муродифи грамматикиро дар асоси наздикии маънои онхр муайян кардааст, дигар мухдккикон ба «далелх,ои маънохри баробар»(76, 48-57) ва «вох,идх,ои параллелии забон»(18, 259) ахдмият дода, шаклу таркибх,ои грамматикиеро, ки бинобар умумияти маънову мазмун бо хдм наздикй доранд, ба назар гирифтаанд.

Хдмин тавр, барои солхри бистум-чилум тахдики пайдоиши назарияи муродифоти грамматики набудани фах,миши сахех,и муродифоти грамматики ва тафовути он аз муродифоти лексики хос буда, дикдати асосй ба чихдти услубии масъала дода мешуд (44, 7).

Солх,ои панчохум - шастум забоншиносон аз фикри дида баромадани маънои лексики ё мазмун чун асоси муродифоти грамматики даст мекашанд; тасаввуроте пайдо мешавад, ки хднгоми тахдили муродифоти грамматики бояд ба маънои грамматики ахдмият дод (44,7).

И.И.Ковтунова дар мак,олааш «О синтаксической синонимике» кдйд мекунад, ки мох,ияти масъала аз назари мухдкдик, дур мемонад, ба шарте ки у дикдати худро ба мазмун ва маънои номинативии (шакли ибтидоии исму чонишин дар грамматика) вохидхри грамматики ва, пеш аз хама, ба маънохои лексики чдлб намояд. Барои он ки мохдяти муродифоти грамматики фахмида шавад ва дар баробари ин барои пешгирй намудани хатох,ои ишорашуда бояд ба маънох,ои грамматикии вохдддои муродиф ахдмият дод (49,143).

Е.И.Шенделс табиати нозук, вале мураккаби муродифоти грамматикиро кдйд намуда, диккдти худро ба тахдили «семах,о», ки аз онх,о ин ё он маънои грамматики ба вучуд омадааст, чдлб менамояд. Тахлили пайдоиши грамматики аз руйи семах,о имконият медихдд, ки ба таври дак;ик, хусусияту фарк,и онх,оро мук,аррар намоем. Усу ли мазкур аз тарафи у хднгоми тахдили системаи феълх,ои забони олмонй мавриди истифода кдрор дода шуда буд. Е.И.Шенделс дарк менамояд, ки «... могут совпадать основные значения двух грамматических форм... Такая синонимия может быть названа системной, так как обе грамматические формы (структуры) связаны синонимической связью в самой системе языка... Различаются же эти синонимы своими потенциальными маргинальными значениями, которые реализуются в определенных условиях...

Могут совпадать основное значение одной формы (структуры) и второстепенное значение другой. Такое совпадение возможно под давлением контекста, а именно, если вторая форма попадает в окружение, типичное для основного значения первой формы... Такую синонимию нельзя считать системной... Поэтому можно предложить название «контекстуальная» синонимия» (106, 76-77).

Баъзе мух,ак,к,ик,он асоси муродифоти грамматикиро дар ифодаи падидахои монанд ва робитах,ои вокей мебинанд (42, 244).

Бешубха, маънои грамматики ва алокдх,ои он инъикосгари робитах,о, падидахо ва ходисах.ои хдёти вокей мебошанд. Аммо барои х,алли ин масъалаи мушаххаси грамматики мо наметавонем «робитахри монанди хрдисахои хаёти вок,ей»-ро чун нуктаи сарх,исоб кдбул намоем.

Омузиши муродифоти грамматики (сарфу нахв)-ро метавон давраи тахдил (синтез) ё ташаккули тасаввурот оид ба наздикии падидахри муродифоти грамматики чи дар доираи мазмун ва чи дар доираи маънои грамматики номид.

Мухдкдикон ба нуктаи назаре моил шуданд, ки мутобик,и он на маънои номинативй ва на маънои грамматики асоси муродифоти грамматики шуда наметавонист; барои ин сатх,и забонй муродифотро мебоист аз ду тараф- лексики ва грамматики тафсир намуд. Масалан, В.И.Кононенко хисоб мекунад, ки «такие грамматические единицы синонимичны, грамматические и лексические значения которых близки и на этой основе возникает и сходство их грамматических функций (позиций)» (53, 19).

Ба акидаи Ю.Н.Власова, хднгоми тадкдкл муродифоти синтаксиси набояд танхр бо омузиши маънои грамматикии онхр махдуд шуд, зеро онх,о худ аз худ вучуд дошта наметавонанд, балки дар шакли калима, ибора ва чумла, ки дорой маънои лугавианд, хизмат мекунанд. Барои хамин, нишонаи мухимтарини муродифот-монандии алокахри мантикД-семантикй ва шабохдти маънои грамматики мебошад (15, 7).

Як кдтор забоншиносон баробари наздик будан ё мувофик, омадани маънои лексики ва граматикии онх,о-ба сифати нишонахои вох,идх,ои забонии муродифот, инчунин вазифах,ои онх,оро аз назар мегузаронанд. В.Н.Яртсева ишора мекунад, ки ду маънои грамматикии гуногуни як функсиядошта метавонад тадричдн барои ифодаи хдмон як маъно истифода шавад(111, ЗО).

Хусусиятхои функсионалии сохти забони русиро тадк,ик, карда, Г.А.Золотова ба хулоса омад, ки баробари дигар нишонахои мутобикдти функсияи грамматики дар муродифот накдіи вохдди синтаксиси низ хеле мухим аст. Ба фикри у, муродифоти вохиди синтаксиси дорои се чанба аст: а) сохт б) семантика в) функсия

Асоси муродифоти грамматикиро маънох,ои якхела ташкил медихднд (36,183). амин тавр, дар бораи муродифоти семантики акдцахри зерин вучуд доранд:

І. Аксари забоншиносон асоси муродифотро танхо дар семантика дида, ба нишонах,ои зерин ахдмият медих,анд:

а) наздикии таркиб ё маънои лексики;

б) наздикй ё ягонагии маънои грамматики;

в) наздик будан ё умумият доштани маънохри лексики ва грамматики.

Бояд кдйд намуд, ки к;ариб х,амаи мухдкдикрн ба сифати талаботи муродифот монандии сохти лексикии вохидх,ои грамматикиро кдбул намудаанд. Дар ин сурат, мо набояд таркиби вохдцхои муродифро аз назар дур карда, маънои грамматикии онро махдуд намоем. Сониян, маънои грамматикиро набояд аз тарафи мафх,уми нисбй (абстрактная реляционная сторона), ки аз таркиби грамматикии кисмх,ои маънои лексики дур шудааст, махдуд намуд.

П. Дигар мухдкдикрн бошанд, маънои лексики, грамматики ва функсиях,ои онх,оро ба назар гирифта, кайд намуданд, ки муродифхр бо функсияхои амалии вохидхри забонй сахт алокаманд буда, худашон низ бо ин ё он зарурати функсионалй истифода мешаванд. Барои хамин, мутобикдти маъно ва функсия ду руяи як падидаи муродифот мебошад.

Муродифоти вох,идх,ои фразеологи

Дар хар як кори илмию тадк,ик,отй, пеш аз хама, бояд масъалаи асосии предмети тахдикдіаванда ва максади онро муайян намуд. Омузиши муродифоти лугавии феълй аз нуктаи назари алокди он бо фразеология ба мо имкон медихад, ки ба хдлли масъалаи асосй-ошкор сохтани тамоми пахлухои муродифот ноил гардем. Максади кори мо дар ин кием муайян намудани характери алокди муродифоти вохдддои лугавй бо вохидхои фразеологй дар асари мазкур аст. Дар мавзуи илмии фразеологизмх,о бисер монография ва мак,олах,ои забоншиносон В.В.Виноградов, Н.М.Шанский, А.И.Федоров, Х,.Мачидов, Р.Гаффоров, Т.Максудов, И.Хдсанов (14; 95; 96; 60; 61; 29) ва дигарон чоп шудаанд. Бо вучуди ин баъзе пахлухои ин масъала бахеноканд, алалхусус муносибати муродифоти вохидхои лугавию фразеологй ё муродифоти худи фразеологизмхр халталабанд. Барои равшанй андохтан ба масъалаи муродифшавии вохиди лугавй бо вохиди фразеологй аломати семантикии калима ва вохиди фразеологиро, ки маънии умумиро ифода карда, бо хдм алокди семантики зохир мекунанд, муайян намудан зарур аст. Пеш аз аломату хусусиятхри фарккунандаи муродифии вохидхои фразеологиро аз дигар хрдисахри семантики муайян намудан мафхуми муродифоти фразеолгиро шарх, бояд дод: ду ва зиёда вохиди фразеологиро, ки таркиби калимот, шаклу сохтор ва заминай тасвири гуногун доранду як маъноро ифода мекунанд, муродифоти вохидхои фразеологй шуморидан мумкин аст.

Фразеологияи мардумй боигарии асари бадей махсуб мешавад. Шоиру нависандагон барои пуробуранг гардидани асархряшон аз ин ганчинаи бебахо ва нотакрори забони модариашон ба кадри донишу рагбати эчрдй истифода мебурданд. Барои дар забон мавкеъ пайдо кардани вохидхои фразеологй услуби бадей ба он мусоидат мекунад. Дар «Гулистон»-и Саъдй низ фразеологизмхр фаровон истифода шудаанд. Дар асар муродифоти вохидх,ои фразеологй бо унсурх,ои лугавй аз чанд чихдт басо чолиб аст.

Масалан, фразеологизмх,ое, ки мафхуми «мурдан»-ро ифода мекунанд, дар матнх,ои зерин чунинанд:

1) Субхрналлох., бо хдзор пой ки дошт, чун ачалаш фаро расид. аз бедаступое гурехтан натавонист. Чу ояд зи пай душмани чонситон,

Бубандад ачал пойи аспи давон,

Дар он дам ки душман паёпай расид,

Камони каёнй бишоядкашид (81, 240).

2) Якеро дил аз даст рафта буд ва тарки чон гуфта ва матмах,и назараш чое хатарнок ва вартаи хдлок, на лукдоае, ки мутасаввир шудй, ки ба ком ояд, ё мурге, ки ба дом афтад (81, 295).

3) Ногате пойи вучудаш ба гили ачал фуру рафт ва дуди фирок аз дудмонаш баромад, рузх,о дар хокаш мучовират кардам ва аз чумла бар фироки у гуфтам (81, 330).

4) Кош к- он руз, ки дар пойи ту шуд хори ачал. Дасти гетй бизадй теги халокам бар cap (81. 331).

5) Зар аз маъдан ба кон кандан бадар ояд ва аз дасти бахил ба чон кандан (81,477).

6) Падар чун даври умраш мунказй гашт,

Маро ин як насихдт карду бигзашт (81, 439).

7) Чй солхои фаровону умрх,ои дароз,

Ки халк бар сари мо бар замин бихохад рафт? (81, 97).

8) Сими бахил аз хок вакте барояд, ки вай дар хок равад (81, 407-408).

9) Ин бигуфт ва наърае зад ва чон бар хак таслим кард (81, 300). 10) Ачаб аз кушта набошад б а дари хаймаи дуст,

Ачаб аз зинда, ки чун нон бадар овард салим? (81, 300)

Анал фаро расид // тарки нон гуфт (варианти нон тарк кард) // пойи вунудаш бар гили анал фуру рафт // дуди фирок; аз дудмонаш баромад // хори анал дар пой шуд // теги халок бар cap зад // нон канд // даври умр мунказй гашт // бигзашт // бар замин рафт// дар хок рафт // нон бар Х,ак, таслим кард // нон бадар омад (варианти нон баромад).

Таркиби вохидхри фразеологии мазкур ва тарзу хусусияти истифодаи онхр дар асари тадкикдпаванда ба мо имконият медихднд, ки баъзе мушох,идах,о намоем: «анали касе расид»-умри касе ба охир расид, фаро расидани марг (93, 53).

Ифодаи муътадилмаъност, яъне обуранги хдссии на манфй ва на мусбат дорад. Умумиистеъмолист: хдм дар забони гуфтугуйй, хдм дар забони адабии китобй фаровон истифода мешавад. «тарки нон кардан» (гуфтан) - баромадани нон аз бадан.

Ду муродифи вохдци фразеологй дар як чумла (мисоли дуюм) бо максади таъкид, пурра ва муассир баён кардани мак,сад истифода шудааст.

Вохидхри фразеологии мазкур хрлати фавти инсон, яъне баромадани нафаси охиринро ифода мекунанд. пойи вунудаш ба гили анал фуру рафт// дуди фирок аз дудмонаш баромад // теги халок бар cap зад // хори анал дар пой шуд.

Ин ифодах,ои манозии офаридаи худи нависанда буда, маънои мурданро нисбат ба шахси наздик ва дустдошта, ки чанде пеш фавтидааст, ифода мекунанд. Чунин ифодахри образнок ба услуби бадей хосанд. «Ч,он кандан»- дар дами марг будан, чрн супоридан, мурдан (94,661).

Шоир барон чозибанок баён кардани фикр чунин вохиди фразеологиро истифода кардааст, ки як чузъи он дар як маврид мачрзан ва дар чрйи дигар ба маънои аслй кор фармуда шудааст: Зар аз маъдан ба кон кандан бадар ояд ва аз дасти бахил ба нон кандан.

«Ч,он кандан» дар забони мардумй (гуфтугуйй) ба маънои дигар- зур задан, барон чизе кушиши зиёд кардан, азобу машаккдт кашидан низ меояд:

Кимиёгар солхр бахри гино Канд чону чуз ано хосил накард (Чрмй). Бехуда нон накан, кори ношуданист (мардумй).

«Даври умр мунказй гашт» маънои ба охир расидани умрро ифода мекунад. Дар забони гуфтугу истифода намешавад. Дар забони адабии муосир низ ин вохиди фразеологй дучор намеояд. Эхтимол вай дар забони гузаштагони мо вучуд дошта, дар замони Саъдй низ бокд мондааст.

«Бигзашт» варианти ихтисоршудаи вох,иди фразеологии «аз олам гузашт» мебошад. Барон эхтиёчрти шеър варианти ихтисоршудаи «бигузашт» истифода шудааст.

Пешванди ме-// аме-

Ин пешванд ба асосхри феъл хамрох, шуда, шаклхои замонии феъл месозад. Пешванди ме- // хаме дар забони форсу точик серистеъмол буда, яке аз воситахои мухими ифодаи шаклхои замонй ва амали давомдор ба шумор меравад. Аз ин ру ин пешванд чун омили асосии шаклсоз дар маркази дикдати олимон кдрор дошта, оид ба хусусиятхои он фикру акоиди зиёде баён шудааст. Масалан, Н.Березин ба воситаи ин пешванд ифода гаштани амали давомдорро кдйд карда, навиштааст, ки «хаме» дар назму насри мусаччаъ баъд аз феъли наклй истеъмол мешавад (9, 180-181). Вале кдйди Н.Березин дар хусуси мавк,еи истифода шудани ин пешванд каме нокис аст, зеро «хаме» на танх,о дар назму насри крфиядор, балки дар насри бадей дар ифодаи маънохои гуногуни грамматики низ истеъмол мешуд (84, 148). Инчунин Н.Березин рочеъ ба сохта шудани пешванди зикргардида мегуяд, ки пешванди «хаме» ба воситаи васл шудани «хам» ва пасванди «-е» сохта мешавад. Аммо маълум аст, ки «хаме» на аз васл шудани «хам» ва «-е», балки аз зарфи «хамеша» ба вучуд омадааст (97, 180).

К.Г.Залеман ва В.А.Жуковский хусусияти «хаме»-ро ба назар гирифта, кдйд мекунанд, ки щиссачаи «ме-» (шакли щдимааш «%аме») амали давомдорро ифода карда, пеш аз шакли феълй истифода мешавад» (37, 47-48). Кдйдхои К.Г.Залеман ва В.А.Жуковский оид ба мавкеи истифодаи «ме-» ва «хдме» дар шакли инкории феълхо низ чолиби дикдат аст. Онхо гуфтаанд, ки агар дар наср «ме-» хдм пеш аз хиссачаи инкорй (менапурсам) ва хам пас аз он (намепурсам) омада бошад, «хаме» муттасил пеш аз шакли инкорй истифода мешавад: хаменапурсам (аммо напурсам хаме) (84, 149). Фикр мекунем, ки чойи истифодаи пешванди мазкур нисбатан озод аст. Масалан дар осори Саъдй, Фирдавсй ва дигар шоирон пешванди «хаме» хатто пеш аз сифати феълй низ истифода шудааст: хамепурсида, хамешикаста, хаменавишта ва Fafipa.

Д.К.Филлот дар хусуси хаммаъно будани шаклхои «ме-» ва «хаме», пайдоиш, мавк,еи истифода ва маънии он к,айд намудааст, ки « ме-» ва «хаме» хаммаънй буда, хар дуй онхо аз зарфи «хамеша» ба вучуд омадаанд. Ин пешвандхо дар забони назм баъд аз шакли феълй ва инчунин бо феъли амру фармоиш истифода шуда, тобиши давомдориро ифода мекунад. Дуруст аст, ки «ме-» ва «хаме-» хаммаъноанд, вале ч,ойи истифодаи ин ду пешванди хаммаъно гуногун аст. Пешванди «хаме» назар ба пешванди «ме-» маънии кддимаи худро нигох медорад, бештар дар ашъори классикой истифода мешуд, хусусияти забони китоби дорад, вале «ме-» доираи истифодаи васеътар дошта, дар забони адабии х,озираи точ,ик чи дар забони китоби ва чи дар гуфтугу, чи дар ашъори шоирони гузаштаю муосир ва чи дар услубхои мухталифи забон серистеъмол аст.

Е.И.Бертелс дар хусуси пеш аз шаклхри феълй истифода шудани «хаме» дар забони классикой ва хдмеша пас аз он истифода шудани хиссачаи инкориро кдйд кардааст: хаменагардам (9,61).

Мухдммад Так,ии Бахрр хусусиятхри пешвандии «хаме»-ро чунин шарх додааст: «Ин хуруф, дар мавриде ки худ феълро нахоханд, бо -е»-и истимрорй биовараид, дар аввали феъл дармеомада ва голибан цудо аз феъл навишта мешудааст. Чун: мекунам, мегуям ва гохо байті ин хуруф ва феъл пешванди «би-» фосыла мешудааст: ... ва корхо мебирондаме. Ва гохо байни онхо пешоянди «бар-» фосила мешудааст. Чун: ... даст фуру мекард ва ях мебаровард. Гохо пешоянди «боз-» фосила мешудааст. Чун: ... хар чй равад мебознамояд... Ва имруз дар Бухоро ин хуруфро баъд аз феъли истщфом оваранд ва гуянд: хуредаме, кунедаме, раеедаме, яъне оё мехуред, мекунед, меравед» (117, 336-337).

Бояд кдйд намуд, ки агар андар- //дар-, боз-, бар- бо объект (бо исм, чрнишин, шумора ва калимахри исмгардида) оянд (23, 180), чун пешоянд ва агар бевосита бо феъл истифода шаванд, хамчун пешванд номгу мешаванд. Вале Мухаммад Так,ии Бахор пешвацддои «бар-» ва «боз»-ро, ки бо феъл истифода шудаанд, пешоянд номидааст. Х,ол он ки калимахои «мебаровард» ва «мебознамояд // бозменамояд» бо морфемаи шаклсози «ме-» ва пешвандхри «бар-» ва «боз-»сохта шудааст, на бо пешоянд: мебаровард- пешванди шаклсози «ме-» + пешванди калимасози «бар-» + асоси замони гузаштаи «овард»; бознамояд» - пешванди калимасози «боз-» + асоси замони хрзираи «намо (намой)» + бандаки феълии шахси сеюми танхо «-яд». Хусусиятх,ои пешвандх,ои «ме-» // «хдме-» дар мисолх,о равшан мегарданд:

Яке аз мулуки Хуросон Мах,муди Сабуктегинро ба хоб чунон дид, ки чумла вучуди у рехта буд ва хок шуда, магар чашмони у ки хдмчунон дар чашмхона хамегардид ва назар хамекард (81, 34).

Шакли «хамегардид» б а чунин тарз сохта шудааст: хдме + гард + ид. Яъне пешванди шаклсози «хдме», асоси замони гузаштаи «гардид». Дар ин маврид шакли феъл ба замони гузаштаи х,икоягии сигай хабарй далолат намуда, муродифи феъли «мегардид» аст.

Феъли таркибии «назар хдмекард» аз пешванди шаклсози «хдме» ва аз асоси замони гузаштаи феъли таркибии «назар кардан», яъне «назар кард» сохта шудааст. Дар чумла дар шахси сеюми танх,ои замони гузаштаи Х.ИКОЯГИИ сигай хабарй омадааст. Муродифи феъли «назар мекард» аст.

Шакли инкории он бо ёрии пешванди шаклсози «на-» («ма-») сохта мешавад ва амалй нашудани кору х,олатеро мефах,монад. Аз руйи крида шакли инкории «на-» («ма-») дар феълхри содда (феъли фармоиш, аорист, гузаштаи наздик, гузаштаи хикоягй, шакли наклй) (62,199) дар аввал меояд:

Занбури дурушти бемурувватро гуй: «Боре чу асал намедихй, неш мазан!» (81, 462).

Чунин тарзи ифодаи шакли инкорй (яъне дар аввали калима омадани пешванд) дар забони адибони форсу точик низ маъмул буд. Шоир барои салосат ва осонии баён баробари шакли инкории маъмул (на- ме-дих- и) варианти фонетикии «на-» шакли осонгуйи «ма-»-ро истифода бурдааст.

Вале дар «Гулистон» пас аз пешванди «ме-» омадани «на-» хам мушох,ида мешавад:

Зи гуш пунба бурун ору доди халк. бидех,

В- агар ту менадихй дод, рузи до де хдст (81, 59). Дар шакли «менадихй» пешванди инкорй пас аз пешванди шаклсози «ме-» ва пеш аз аористи шахси дуюми танхо «дихй» омадааст, ки он варианти нисбатан камистеъмоли инварианти «намедихй» мебошад. Шакли «намедихй» дар забони адабии хозираи тоники варианти асосии (ин варианти) забони адабй ба шумор меравад, варианти «менадихй» танхо дар назм барои эхтиёчи вазни шеър гох- гох истифода мешавад.

Феълхри «Гулистон» дар ифодаи маънохои грамматикии сига, замон, шахе, шумора, тарз, намуд силсилаи муродифхоро ба миён овардаанд. Муносибати гуянда нисбат ба вок,еияти амалу холат бо ёрии шаклхои гуногуни феъл ифода мегардад (45, 26). Ин шаклхои гуногун аз ягон чихдт (сига, замон, шахе, шумора) хдммаъно шуда, бо тобишхои маъной аз хамдигар фарк, мекунанд. Чунин муродифхо (муродифоти сига, замон, шахсу шумора ва гайра) дар асари Саъдй бисер вомехуранд:

Ду кас ран и бехуда бурданд ва саъйи бефоида карданд: яке он, ки андухту нахурд ва дигаре он, ки ОМУХТУ амал накард (81, 432).

Чанд намунаи муродифоти матни х,икоях,ои асар

Дар интихо мо ду матни х,икоятро мукаммал оварда, хусусиятх,ои хаммаъноии вохидхои гуногуни лугавию грамматики ва имконоти услубии онх,оро мухтасар шарх, додем, то ки махррати сухангустарии Саъдии Шерозй равшантар аён гардад: Х&КОЯТ

Ду дарвеши Хуросонй мулозими сух,батиякдигар сафар карданд. Яке заиф буд, ки хдр ба ду шаб ифтор кардй ва дигаре кдвй, ки рузе се бор хурдй. К азоро (иттифокан) бар дари шахре ба тухмати чосусй гирифтор омаданд. Хдр дуро ба хонае (махбас) карданд ва ба гил бароварданд. Баъд аз ду хафта маълум шуд, ки бегуноханд. К авиро диданд мурда ва заиф чон ба саломат бурда. Дар ин ачаб монданд.

Х,акиме гуфт:

-Хилофи ин ачаб буди. Он яке бисёрхор буд, токати бенавой наёвард, ба сахтй халок шуд. Ва ин дигар хештандор буд, лочарам бар одати хештан сабр кард ва ба саломат бимонд.

Чу кам хурдан табиат шуд касеро,

Чу сахтй пешаш ояд, сахл гирад.

Ва гар танпарвар аст андар фарохй,

Чу тангй бинад. аз сахтй бимирад (81. 211-212).

Феълхр ва муродифи онхр дар хикояти мазкур:

Муродифоти лугавй:

- сафар карданд // ба саёхат баромаданд

- хурд // истеъмол кард

- маълум шуд (гашт) // пайгом омад // хабар омад // дарак ёфтанд // .- фахмиданд (муродифоти лугавй бо вох,идх,ои фразеологй)

- диданд // нигох, карданд (намуданд) // назар карданд // назар афканданд // аз назар гузарониданд

- ачаб монданд // хдйрон шуданд (муродифоти вохиди фразеологй бо вохдци лугавй) .-»

- токдт наёвард (накард, нанамуд, надошт) // сабр накард // бардошт накард (муродифоти вохиди лугавй бо вохдди фразеологй)

- хдлок шуд // мурд // гузашт // фавтид // вафот кард // рехлат намуд // намонд // дучори марг гашт // ба он дунё рафт // ачалаш фаро расид (муродифоти вохдди лугавй бо вохиди фразеологй)

- сабр кард (намуд) // токдт намуд (кард) // бардошт кард (намуд) // тамкин кард (намуд) // тамкинй дошт (кард, намуд) // тахаммул кард (намуд) // худдорй намуд (кард) // шикебой кард

- саломат бимонд // зинда монд // намурд // зист (муродифоти вохиди фразеологй бо вохиди лугавй)

Муродифоти фразеологй:

- гирифтор омадан // ба банд (и тух,мат) гирифтор шудан

- чон ба саломат бурдан // саломат мондан // аз хатар эмин шудан // аз марг рахой ёфтан // дучори марг нагаштан

- дар ачаб мондан // ангушти хдйрат газидан // ба хдйрат афтодан

- токдт наёвардан // сабру тахаммул надоштан

- тангй дидан // ба сахтй дучор омадан // ба вазъияти сахт гирифтор шудан // очиз шудан // азоб кашидан // ранч, дидан (кашидан) // зах,мат дидан // машакдат кашидан

Муродифоти таркибсозй

Муаллиф аз муродифх,ои феъли ёвари кардан, намудан факдт «кардан»-ро (сафар карданд, ифтор кардй, ба хонае хдбс карданд, сабр кард), аз феълхри ёвари шудан ва гардидан танх,о шуданро (маълум шуд, хдлок шуд, табиат шуд) ба кор бурдааст.

Муродифоти калимаю таркибсозй баровардан // бурун (берун) овардан

Муродифоти грамматикии феъл (сарфи):

- ифтор кардй (шакли архаистй) // ифтор мекард

- хурдй (шакли архаистй) // мехурд

- бимонд // монд (тобиши маъно)

- хилофи ин ачаб буди (шакли архаистй) // мебуд (мешуд)

- чу кам хурдан табиат шуд //... шавад // ... шуда бошад (сига, замон)

- чу пешаш ояд // ... омад (сига, замон)

- аз сахтй бимирад //... мемирад (сига, замон)

Муродифоти нахвй

а) - хар ба ду шаб // як бор дар ду шаб

- рузе се бор // се бор дар як руз

- ... бегуноханд // гунох, надоранд

- кавиро диданд мурда // кдвиро диданд, ки мурдааст // диданд, ки кдвй мурдааст

- дар ин ачаб монданд // аз ин дар тааччуб монданд

б) муродифоти пешояндх,о

- ба хона // андар хона // андаруни хона

- ба сахтй хдлок шуд // аз сахтй хдлок шуд

- бар ду шаб // дар ду шаб

- казоро // аз кдзо

- бар дари шахре // дар дари шахре

- б а тух,мат // бо тух,мат

- ба гил // бар гил

- дар ин // аз ин

- бар одат // аз руйи одат

- саломат бимонд // ба саломат бимонд

Эзох/. пайвандаки «чу» дар хдкоят се навъи чумлаи пайравро бо сарчумла тобеъ кардааст (сабаб, замон, шарт)

Феълхо ва варианты онхо: сафар карданд- сафар намуданд- сафар доштанд ифтор кард- ифтор намуд- ифтор дошт гирифтор омад- гирифтор шуд- гирифтор гашт маълум шуд- маълум гашт токдт наёвард- токат накард- токдт нанамуд сабр кард- сабр намуд

Антонимия (зидмаъной)

а) лексики: заиф- кавй

мурда- чон ба саломат бурда бисёрхор- камхор

фарохй-тангй

токат наёвард- сабр кард

б) матнй: бисёрхор (// танпарвар)- хештандор (// пархезгор)

сахтй- сахл

Похожие диссертации на Лексическая и грамматическая синонимия глаголов в произведении "Гулистан" Саади Шерози